Pepernoten op schilderij Jan Steen

Peperkoek – de voorloper van pepernoten

Het verschil tussen pepernoten en kruidnootjes begon lang geleden met peperkoek. In de 13e eeuw aten mensen al een soort kruidkoek. Dat was een koek die geleidelijk evolueerde naar wat wij nu ontbijtkoek noemen. In de tussentijd zijn er allerlei varianten geweest, door de ontdekking van nieuwe ingrediënten en regionaal experiment.

Peperkoek

Taalkundigen houden het erop dat peperkoek vanaf de 13e eeuw bestaat. Het werd toen nog Lijfkoecke genoemd. Rond 1450 verschijnt ook het woord kruidkoek in de literatuur (Crude-coucke). In 1562 vermeldt de Gentse drukker Joos Lambrecht zowel het woord Lijfkoecke als Pepercoucke in zijn woordenboek Naembouck uit 1550.

De beide woorden staan daarna lange tijd naast elkaar vermeld in kookboeken en woordenboeken. Zoals in 1566 in het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Daar staat bij het lemma Zoetekoek: Item van peper-coecken te backen, seer virtueus ende goet heeft Ghendt den name boven alle andere steden die men vindt.

Peperbol

Naast de peperkoek verschijnt ook al snel de peperbol. In de beschrijving daarvan herkennen we onze pepernoot: klompjes peperkoek in de vorm van grote dobbelstenen, maar wel wat taaier dan gewone peperkoek.

De Gentse schrijver en maker van het Gents woordenboek Lodewijk Lievevrouw-Coopman (1862-1951) beschrijft het bolletje als: klein bruin bolletje, gemaakt van roggebloem, siroop, water, (soms met anijszaad, kaneel of gemalen peperbesjes), en een weinig potasch. Het deeg is zeer vast; wordt in lange stokjes gerold en dan in kleine stukjes gesneden, in het vet gewenteld, daarna op de plaat gegoten en gebakken in een flauwen oven.

Pepernoot

Het woord pepernoot wordt geleidelijk ook vaker gebruik. In zijn woordenboek Algemeen Vlaamsch Idioticon uit 1865 schrijft Lodewijk Schuermans ((1868-1891): Peperbal, Peperbol, soort van peperkoekbolleken of pepernootje. En bij het lemma Pepernoot noteert hij: suikerbolleken dat de winkeliers aan de kinderen geven (Waas). Het woordje Waas verwijst naar de heren Steyaert en Haverbeke, die hem hielpen met woorden uit het land van Waas.

Traktatie

Wanneer de peperkoek was gemaakt, kregen kinderen afsnijdsel of restjes daarvan. Dat ging het hele jaar door. Zoals ook tegenwoordig bij thuis-fabricaat de kinderen die restjes krijgen. Het was geen specifieke traktatie voor Sinterklaasfeest. Dat is slechts een gedachte die veel later is ontstaan; nadat mensen het schilderij ‘Sint Nicolaasfeest’ uit 1663 van Jan Steen zagen.

Speculaaskruiden

Een van de varianten op peperkoek ontstond in de Gouden Eeuw. Nederlandse ontdekkingsreizigers en handelaren namen toen vele kruiden en specerijen mee uit verre landen. Door hiermee te experimenteren ontstond het kruidenmengsel dat later speculaaskruiden zou worden genoemd.

Speculaaskruiden bestaat kaneel, nootmuskaat, foelie en kruidnagel. Volgens sommige bakkers horen ook paprikapoeder en gember tot de basis-ingrediënten. Door andere kruiden toe te voegen of de verhouding te veranderen kreeg elke bakker zijn eigen recept.

De originele peperkoek, een kruidkoek dus, kreeg allerlei varianten. Daarbij ook de variant met speculaaskruiden. Het al bestaande pepernootje, het taaie bolletjes, kreeg een speculaasachtige variant: het kruidnootje.

Ontbijtkoek

Een tiental jaren voor de Tweede Wereldoorlog kwam het woord ontbijtkoek in omloop. Na de oorlog wordt de peperkoek steeds vaker in fabrieken gemaakt. Kort daarvoor al verdwenen geleidelijk allerlei afgeleide regionale namen. De naam Lijfcoecke (ook wel Leverkoek genoemd) wordt dan al veel langer niet meer gebruikt.

In Zuid-Nederland en België werd de fabriekskoek nog steeds peperkoek genoemd. Ontbijtkoek wordt vooral in Noord-Nederland gebruikt. De ontbijtkoek, zoals wij die nu in Nederland kennen, wordt in Zuid-Nederland en België nog steeds peperkoek genoemd of lekkerkoek (lekkerkoekee)

Print deze pagina
Bovenstaand bericht is geschreven op 8 december 2016 door in de categorie 2016, Algemeen

Vorige en volgende berichten

« Ouder: Nieuwer: »

Een willekeurig bericht

Ik schrijf op deze site over allerlei onderwerpen. Soms is het heel persoonlijk, soms vooral informatief of beschouwend. Hieronder een willekeurig bericht uit ruim 2000 berichten.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *