‘Je weet waar we voor komen’, zegt Bart tegen Roy van slijterij Van Schaik, ‘maar heb je nog iets bijzonders te proeven?’

‘Loop maar even mee’. Achterin heeft hij nog een tafeltje met proefflessen, weet ik. We lopen achter Roy aan, hij vervolgt: ‘ik heb iets van Bassie en Adriaan’.

‘Zeker een fles kinderlikeur’, merk ik op.

Roy lacht. ‘Nee, deze schelvispekel van distilleerderij van Toor uit Vlaardingen’, zegt hij, terwijl hij de fles en het etiket toont.

Schelvispekel

Bart en ik nemen een glaasje van het oranjebruine vocht aan. De kruidige geur komt me al tegemoet als ik het glas aan mijn mond zet. Een warme bitter streelt mijn tong als ik de verschillende smaken probeer te onderscheiden.

‘Kaneel en nootmuskaat’, zeg ik. ‘Dit is een fantastisch drankje voor de winter’.

‘Het is een kruidenbitter volgens oud recept gemaakt door Van Toor. Ze zijn de enige in Nederland die nog schelvispekel maken. De distilleerderij is opgericht door Hendrik van Toor, de vader van Bassie en Adriaan’.

Ik weet dat de naam kruidenbitter niet correct wordt gebruikt in Nederland. Aan dit soort brandewijn worden namelijk specerijen toegevoegd en geen kruiden. En de vader van Bassie en Adriaan was arbeider in een touwfabriek en heette Johannes. Hij was dus niet de oprichter van de distilleerderij. Ik houd de informatie voor mezelf en neem nog een slok.

Winterdrank

‘Zo’n fles Schelvispekel moet je in de winter in huis hebben’, zeg ik terwijl we teruglopen naar de toonbank. ‘Gewoon af en toe op een avond een glaasje voor de warmte, smaak en gezelligheid’.

‘Voor de prijs hoef je het niet te laten’, vertelt Roy, ‘een liter kost vijftien euro’.

‘Waar staan je flessen schelvispekel?’, vraag ik. Ik loop achter Roy aan naar de kast en pak drie flessen. ‘Ik heb geen geld bij me, maar kan wel even een foto maken’, help ik Roy uit de droom dat hij direct een goeie klant aan mij heeft. ‘Bovendien is het Bart zijn beurt de vrijdagmiddagborrel van drank te voorzien’.

Kruidenbitter zonder kruiden

De gedestilleerde drank die wij kruidenbitter noemen bevat geen kruiden, maar specerijen. Dat het bittertje de toevoeging kruiden kreeg, komt waarschijnlijk doordat men er vroeger medicinale eigenschappen aan toeschreef. Bij kruiden denken we aan de druïde uit Asterix. Bij specerijen hebben we dat niet; daarbij denken we aan verre landen waar onze VOC-schepen naartoe gingen.

In de praktijk worden de woorden specerijen en kruiden door elkaar gebruikt. Sommigen zeggen dat kruiden onder specerijen vallen, anderen maken een ander onderscheid of maken geen enkel onderscheid. Het verschil tussen kruiden en specerijen is echter eenvoudig.

Het verschil tussen kruiden en specerijen

Kruiden komen van bladeren en stengels van planten uit een gematigd klimaat. Denk aan de muntbladeren in de thee en het basilicum-plantje in de supermarkt. En natuurlijk aan het potje gedroogde oregano, marjolijn, rozemarijn, salie en tijm dat je als bonenkruid kent.

Specerijen worden gemaakt van de bloemknoppen, zaadjes, vruchten, wortels en bast van een plant. De voorbeelden herkennen we soms al in de naam, zoals bij mosterdzaad, karwijzaad, mierikswortel en nootmuskaat. Andere specerijen herkennen we als we peperkorrels zien of een gemberwortel. Kaneel, een hoofdbestanddeel van schelvispekel, komt van de binnenkant van de bast van de kaneelboom. De planten van specerijen komen vooral uit een tropische omgeving.

Ander, wat minder duidelijk onderscheid is dat kruiden meestal groen zijn en in beginsel nog wat vochtig. Denk bij dat laatste nog maar eens aan de kruidenplantjes bij de supermarkt. Specerijen zijn altijd gedroogd. Ze hebben vaak ook een scherper smaak dan kruiden. En laat scherp nu juist het synoniem zijn voor bitter, wat is afgeleid van het werkwoord bijten.

Schelvispekel uit Vlaardingen

De oorsprong van schelvispekel ligt in Vlaardingen. Vissers gingen daar vroeger op schelvisvangst bij de Doggersbank. Ze waren vaak anderhalve maand weg. In de winter kon het behoorlijk koud zijn. Ze dronken dan een zelfgemaakte brandewijn, die met specerijen op smaak was gebracht.

In het begin werd die brandewijn aan boord gemaakt. Later ging het mee in tonnen. Om voor hun vrouwen te verhullen dat ze sterkedrank aan boord hadden, vertelden ze dat er schelvispekel in de tonnen zat. Pekel is een zoutoplossing waarmee vooral vroeger vis, vlees en andere etenswaren werden geconserveerd. Dat noemden ze pekelen.

Distilleerderij van Toor

Brandewijn wordt door vissers al heel lang gedronken. In de VOC-tijd, ruim vierhonderd jaar geleden, is schelvispekel ontstaan. Er waren meerdere distilleerderijen in Vlaardingen die het maakten. Alleen Van Toor maakt het nu nog en volgens het aloude recept.

Drankenhandel Van Toor is kort na 1883 opgericht door Hendrik van Toor. Hij begon op 13 februari van dat jaar een kroeg in een gehuurd pand op de Markt in Vlaardingen. De verkoop liet hij al snel over aan Maria Maarleveld, zijn latere vrouw. Want hij wilde zelf drankjes gaan maken. Hij begon met advocaat, boerenjongens (rozijnen op rum), likeuren en limonade-gazeuse (koolzuurhoudende limonade).

Drankenhandel H. Van Toor in 1920
foto: W.H. Niestadt

Hendrik van Toor

Op 27 april 1887 trouwt Hendrik van Toor met Maria Maarleveld. Het bedrijf groeit gestaag, vooral dankzij het zakelijke instinct van Maria. Er komen verschillende cafés en slijterijen bij en een drankengroothandel.

In 1905 komt Jacob, hun enige zoon, in de zaak. Er werken dan vijftien man bij het bedrijf. Na de eerste wereldoorlog blijkt het huurpand te klein. Maria koopt daarom meerdere bedrijfspanden op verschillende plekken in Vlaardingen. Rond 1920 begint Hendrik van Toor, hij is dan 56, met de productie van schelvispekel.

Hendrik overlijdt in 1928. Zijn weduwe neemt de leiding dan volledig over. In 1934 komt Hendrik, de zoon van Jacob, als verkoper in de zaak. Geleidelijk produceert het bedrijf meer dranken. Kort voor de oorlog onder andere ook bessensap. Het blijkt een gelukkige toevoeging aan het assortiment. Tijdens de oorlog wordt het geleverd aan ziekenhuizen. Daardoor kan het bedrijf, ondanks de rantsoenering, gewoon blijven doorwerken.

Naoorlogse periode

Kort na de oorlog komt Willem, de tweede zoon van Jacob, in het bedrijf. Het bedrijf heeft dan zestig man in dienst. Willem houdt zich bezig met productie. Hij bouwt het bedrijf om tot een distilleerderij. De nadruk komt meer te liggen op sterke dranken. Geleidelijk wordt in de zestiger jaren de productie van limonades gestopt. In de jaren daarna sluiten ook, op een na, de overgebleven slijterijen.

De drankhandel en distilleerderij worden begin zeventiger jaren gescheiden. Op 5 november 1973 wordt de distilleerderij apart ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Het heet vanaf dat moment H. van Toor Jzn. Distilleerderij BV.

Er kunnen meerdere redenen zijn voor de scheiding. De drankenmarkt is behoorlijk in beweging. De verticale prijsbinding, waarbij de producent een vaste verkoopprijs oplegt, verdwijnt. Vanuit het buitenland komen goedkopere dranken. En veel distilleerderijen, zowel in binnen- als buitenland, verdwijnen of gaan op in grotere bedrijven.

Overname

Het personeelsbestand loopt geleidelijk terug. Van de zestig man in 1950 zijn er in 1970 nog twintig over. In 1985 zijn het er nog drie, naast eigenaar Jacques van Toor: twee vrouwen en meesterknecht/bedrijfsleider Jaap Schaar, die dan al vanaf 1928 bij Van Toor werkt.

Kort voor het overlijden van Jaap Schaar in 1996 werkt alleen Jacques van Toor nog in de distilleerderij. Hij heeft geen kinderen en er zijn geen familieleden die het stokje van hem willen overnemen. Jacques besluit het bedrijf te verkopen. Een eerste poging ketst af. Maar de overnamekandidaat kent wel een andere potentiële koper. Dat blijkt de huidige eigenaar Leo Fontijne.

Bassie en Adriaan ‘t Oor

Hendrik van Toor

Oh ja, Bassie en Adriaan. Hun vader heette dus Johannes. Hij is op 27 augustus 1908 in Vlaardingen geboren als zoon van Bastiaan van Toor. Deze Bastiaan werd in 1879 geboren.

De vader van Hendrik was Jacob van Toor (1843); Bastiaan was de jongste zoon van Willem van Toor (1840). Diens vaders waren respectievelijk Hendrik van Toor (1820) en Arij van ’t Oor (1818). En diens vaders respectievelijk Jacob van ’t Oor (1781) en Gerrit van ’t Oor (1787). Deze Jacob en Gerrit hadden dezelfde vader, namelijk Gerrit Jacobsz. Van Thoor (1755).

Met andere woorden: de oorspronkelijke producent van de schelvispekel is een aantal generaties terug verwant met de tak van Bassie en Adriaan. Echter, Gerrit Jacobsz. trouwde vier keer. Het is vrijwel zeker dat Jacob en Gerrit van verschillende moeders zijn en dus halfbroers.

Schelvis

Tenslotte, de schelvis waar schelvispekel zijn naam aan dankt. Het behoort tot de kabeljauwdfamilie. Het is een witvis die tot de rondvissen wordt gerekend; dit in tegenstelling tot platvissen. Opmerkelijke herkenningspunten van de schelvis zijn de drie rugvinnen en de zwarte vlek onder de eerste rugvin.

Schelvis was een tijd minder bekend bij ons, maar wordt geleidelijk weer populairder. De Engelsen noemen het Haddock. Niet naar de bij ons bekende kapitein van Kuifje, eerder andersom. In Engeland is het de vis die wordt gebruikt in de bekende Fish-and-Chips.

Meer informatie:

Ik zou een boek kunnen schrijven over en rond schelvispekel. Maar ik houd het bij onderstaande en schenk een borrel voor mezelf in.

• Website Distilleerderij Van Toor
• Leuke verhalen over Distilleerderij Van Toor
  • Het AD over het enorme succes van Schelvispekel in Amerika
  • Op PackOnline over de introductie van Hermit Gin
  • De interessante tekst of de website BestofWhiskey over de wereldberoemde Schelvispekel is weg. De in die tekst genoemde video is deze op youtube nog te zien. Het toont hoe in de distilleerderije wordt gewerkt.
• De legende wil dat Schelvispekel de lievelingsdrank was van David Bowie. Bij de uitreiking in 1974 van een Edison voor het album Ziggy Stardust overhandigt Ad Visser hem een fles van Van Toor. Die vanzelfsprekend direct wordt genuttigd (zie youtube).
• Boekje uit 1920 (12 pag. pdf) over Haddock (schelvis) geschreven door Henry Frank Moore.
• Rapportje uit 1918 (5 pag. pdf)over het roken van Haddock (schelvis) geschreven door Olive G Patterson.
• Jacob Schaar werd geboren op 27 juni 1914 in Vlaardingen. Hij trouwde op 30 nov. 1938 getrouwd met Maria de Graaf. Hij werkte vanaf zijn veertiende bij Van Toor en woonde tot aan zijn dood op 24 mei 1996 naast de fabriek.
• Wiki over het stripverhaal de IJzeren Schelvis in de reeks Suske en Wiske.