Jasses riep de vriendin bij het eten van druiven met pitjes. Raar woord eigenlijk, dacht ik even. Ik weet wat de uitroep betekent. Maar je hoort hem nauwelijks meer en waar komt het eigenlijk vandaan.

Jasses

Jasses is een verbastering van Jezus. Het is vanuit eenzelfde verkorting vergelijkbaar met jakkes, jakkie en jeetje. En natuurlijk met jessus en andere uitspraken die dicht bij Jezus en jasses liggen.

Er zijn nog meer voorbeelden van Jezus afgeleide gecamoufleerde vloeken, want dat zijn het: tjassis, jeminee, jemig en zelf jeetjemina, oh jee en tjee.

Gecamoufleerde vloeken

Van de meeste woorden hierboven weten we niet (meer) dat het is afgeleid van Jezus. We zullen ze daarom meestal niet als vloek beschouwen.

Gecamoufleerde of bastaardvloeken kunnen ook zijn afgeleid van andere aan godsdienstige figuren.

Deze zijn afgeleid van God: gat, gad, en gut. En dan natuurlijk ook de verlengde woorden daarvan zoals gatsie, gossie en guttegut.

Bastaardvloeken

Door sommigen worden woorden als jasses, gatsie en dergelijke bastaardvloeken genoemd. Het Letterkundig Lexicon voor de Neerlandistiek uit 2002 definieert dat als volgt:

Opzettelijk veranderde vloek waarvan het uitspreken opluchtend werkt. Maar die als gevolg van de onschuldige formulering zijn magische kracht verloren heeft. Het is veelvuldig gebruikt in het rederijkerstoneel en het 17e-eeuwse kluchtige drama. Bijvoorbeeld ‘gants lyden’ in plaats van ‘Gods lijden’ in de Spaanschen Brabander van Bredero.

Hoe ontstaan?

Tegenwoordig gebruiken we ook wel andere krachttermen; dat zijn uitroepen van pijn, ontzetting of ontevredenheid. Maar oorspronkelijk zijn vloeken ontleend aan de godsdienst.

In de tijd dat nog veel mensen gelovig waren was het in het algemeen ongepast te vloeken. Bovendien stonden er zware straffen op. En dan was er nog de toorn van God zelf.

Daarom werden de godsdienstige woorden enigszins aangepast bij het uitspreken.

Aanpassen

Dat aanpassen van de oorspronkelijke woorden gebeurde grofweg op drie manieren: verkorten, veranderen of verkleinen.

Bij verkorten of inslikken blijft een deel van de vloek over, bijvoorbeeld goh in plaats van God. Veranderen gebeurt door klinkers of medeklinkers te vervangen, bijvoorbeeld gad of ged in plaats van God en natuurlijk ook jasses voor Jezus. En verkleinen maakt het vriendelijker, bijvoorbeeld het al genoemde jeetje

Bond tegen het Vloeken

Bovenstaande uitspraken van afkeer e.d., zoals jasses, worden nog steeds als vloeken beschouwd. In ieder geval door de Bond tegen het Vloeken.

Die organisatie bestond 17 september jongstleden 100 jaar. Het is de organisatie die zich inzet voor taalgebruik zonder scheld- en vloekwoorden. Ze doet dat vooral met posteracties. Ik heb het idee dat ze vroeger, in mijn jeugd, fanatieker waren. Nu zie je slechts af en toe een poster. En dat, maar ook dat is een niet onderzochte gedachte, vooral in en rond dorpen in de Bijbel-belt.

Oprichting

Het begon met een ingezonden brief van J. Baas, een burger uit Den Helder, naar de krant De Standaard. Dit dagblad werd geleid door de ARP-politicus Abraham Kuyper. Met verwijzing naar de Catechismus stelde de Heer Baas voor een stichting tegen vloeken op te richten.

Die stichting kwam er op initiatief van enkele leden van de ARP (Anti-Revolutionaire Partij). Na een eerste vergadering in Utrecht werd op 31 maart 1917 de ‘Nationale Bond tegen het Vloeken’ opgericht. Op 17 september 1917 werd de naam veranderd in ‘Bond tegen het schenden door het vloeken van Gods heilige Naam’. Geleidelijk werd de naam in de volksmond verkleind naar Bond tegen het Vloeken.

Vloekmonitor

In 2012 constateerde het bestuur dat de werkwijze een beetje was achterhaald. Nieuwe media vroegen om nieuwe methoden om hun strijd tegen vloeken succesvol voort te zetten. Er kwam een nieuwe directeur.

De vloekmonitor, het jaarlijkse onderzoek naar vloekgedrag in Nederland, was toen al gestopt. Het laatste onderzoeksrapport verscheen in 2008. Bij het onderzoek wordt niet alleen gekeken naar vloeken, ook naar schelden en gebruik van schuttingwoorden wordt gekeken.

Onderscheid

Vloeken is zoals gezegd het uiten van krachttermen met gebruik van woorden uit godsdiensten (Jezus, God, Jezus Christus, Godverdomme etc.)

Bastaardvloeken zijn vervormingen van vloekwoorden (zoals Jasses, Godsamme etc.)

Scheldwoorden zijn beledigende woorden. Ze kunnen voortkomen uit bijvoorbeeld ziekten, diersoorten en uiterlijk. Het zijn pas scheldwoorden als ze bedoeld zijn om iemand te kwetsen. Ze worden soms, om ze extra kracht te geven, gebruikt met een bijvoegelijk naamwoord. Voorbeelden zijn kanker, vuile hond, dikke homo etc.

Schuttingwoorden zijn woorden in te choqueren. Er wordt ook wel gezegd dat het scheldwoorden zijn met een seksueel karakter. Het zijn woorden die vroeger op muren en schuttingen werden geschreven. Het onderscheid met scheldwoorden is niet heel duidelijk. Voorbeelden zijn kut, fuck en hoer.

Veranderd gebruik

De Bond constateert dat er minder wordt gevloekt dan vroeger. Het gebruik van scheld- en schuttingwoorden neemt echter toe. Ze hebben daarbij geen rekening gehouden met Youp van ’t Hek. Tjonge wat ging hij tekeer in zijn laatste show.

De cabaretier stond al bekend als een notoire vloeker. In 2007 werd hij door de bond zelfs uitgeroepen tot Vloeker van het Jaar. Na het overleven van zijn hartaanval en -operatie heeft hij er blijkbaar een schepje bovenop gedaan.

Ik erger me gewoonlijk nauwelijks aan vloekers, ik vind het echt in veel gevallen wel een teken van zwakte. Maar Youp van ’t Hek vond ik zelfs stuitend. Het was drie keer jasses en uit die TV.

Meer informatie:

• Etymologiebank over de herkomst van Jasses
• Artikel ‘Vloeken’ van P. Sterkenburg uit het boek ‘Vloeken, schelden en schimpen’ uit 2003 (publicatie van het WODC en daar te downloaden)
• Over vertalen van schuttingtaal op website boekvertalers
• Youp van ’t Hek en vloeken, als zoekstring op Google
• Berichten ‘touwtyfus‘, ‘bescherm je boeken met vloeken‘ en ‘Klerelijer, kolerelijer en cultuur‘