Casinobrood is een rond of vierkant wit brood. Het wordt gebakken in een gesloten bus of blik. Kenmerkend is ook de dunne korst rondom. Maar waar komt het woord en de bereidingswijze vandaan?

Casinobrood en de verhalen

Zoals bij veel artikelen over het verleden, zweven er rondom casinobrood ook allemaal verhalen. Sommige zijn juist en berusten op verifieerbare gegevens. Ander zijn pertinent onjuist, wat dan natuurlijk ook aantoonbaar is op basis van historisch materiaal.

Daar tussenin bevindt zich een grijs gebied. Dat kan een gegeven zijn dat iemand door combineren van feiten verondersteld. Het kan een verzonnen feit zijn, dat past in de PR van een bedrijf (zie jodenkoeken of Klene groentjes).

Bij Casinobrood bevindt zich veel geschreven waarheid in de grijze midden. Een zoektocht naar onweerlegbare feiten…. voor zover mogelijk.

Het woord Casinobrood

Het woord casinobrood is samengesteld uit casino en brood. Casino is in dit geval het meest onderscheidend. Dus ga ik op zoek naar de oorsprong van het woord casino. Veel game-sites schrijven erover.

De meest uitgebreide en interessantste verklaring vond ik op onlinecasinoground. De informatie daar over het woord casino waren een mooi startpunt voor verder onderzoek.

Italiaans

Het woord casino komt uit het Italiaans. Niet van casa, zoals veel artikelen melden, maar van casin. Dat woord is waarschijnlijk afgeleid van casa. Maar dat is eigenlijk niet belangrijk. Casino is de mannelijke vorm van casin.

Een casin is een klein huisje. Italiaanse mannen begonnen op enig moment een soort sociëteit. Daar kwamen ze samen om te praten, kaarten, biljarten, lezen en dergelijke. Zo’n club(huis) heette in het begin ‘casin dei nobili’. Geleidelijk werd dat casino, mogelijk omdat het een mannenclub was.

Schildwacht

Een aanvullende betekenis van het woord casino ontstond in de militaire wereld. Daar werd casino gebruikt voor een ronde of veelhoekige toren op de hoek van een vestingwerk. Van daaruit kon een schildwacht de omgeving zien.

Later werd het ook een schildwachtershokje bij de ingang, op maaiveld niveau. Dat kennen wij als het (vaak) vierkante wachthokje waarin een bewaker kan schuilen. Maar dat natuurlijk ook is bedoeld voor de veiligheid.

Brood

Het tweede deel van het woord casinobrood is het brood. Ik realiseer me dat ik nog niet in het etymologisch woordenboek heb gekeken. Meestal het begin van mijn onderzoek naar de oorsprong van een woord. De omschrijving op de etymologiebank stelt me teleur. Die ligt wel erg voor de hand:

casinobrood zn. ‘fijn vierkant brood’. Nnl. casinobrood ‘id.’ [1910; WNT zalm I]. Samenstelling van casino en → brood. Het brood zou zo genoemd zijn omdat het in een gesloten vierkant blik, een ‘huisje’ als het ware, gebakken wordt. Mogelijk werd ook verwezen naar het gebruik om in casino’s (officiersclubs, clubhuizen, speelzalen etc.) fraaie driehoekige sandwiches te serveren, die uit vierkante broden gesneden werden.

De twee oudste vermeldingen zijn die in het WNT uit 1910 en in de Van Dale uit 1914. Die laatste volgens het Chronologische Woordenboek van Nicoline van der Sijs.

Casinobrood in vertaling uit 1882 van ‘Sketches of Boz’ van Dickens

Maar ik kwam het woord casinobrood al tegen in een boek uit 1882. Het was in een vertaling door Jacoba van Westrheene – Van Heijningen van het boek Sketches of Boz van Charles Dickens.

Casinobrood maken

Casinobrood is dus brood dat is gebakken in een afgesloten broodblik. Is dat bijzonder? En het is fijn vierkant brood. Is dat dan bijzonder?

Brood werd lange tijd gebakken door deeg op een plank te leggen. Daarna ging het in de oven. Na een bepaalde tijd had je dan een rond of ovaal brood. Zo eentje die je nu nog bij veel natuurwinkels kunt kopen.

Ergens in de 17e eeuw komen tinnen en houten vormen in gebruik. Er bestaan ronde ijzeren taartpannen. Ze worden in die tijd voornamelijk gebruikt door banketbakkers.

Robert May

De banketbakkers gebruiken diepe blikken of houten vormen en ronde ijzeren taartpannen voor gistkoekjes. Er zijn aardewerkschalen voor pasteitjes, brede blikjes voor peperkoek (gingerbread) en borden en ovenplaten voor kleine cakejes, koekjes en banketproducten. Af en toe gebruikt men ook houten schotels voor het vormen van rollen of kleine broden.

Dat schrijft Robert May (1588-1664) in zijn boek ‘The Accomplished Cook’ uit 1660. Hij schrijft meerdere kookboeken. Een blik of bus voor broodbakken komt daar echter niet in voor.

Maria Eliza Rundell

In de boeken van kookboekenschrijfster Maria Eliza Rundell (1745-1828) komt het broodblik wel voor. Nog niet in de eerste uitgave van haar boek ‘A New System of Domestic Cooker’ uit 1807. Maar het jaar erop schrijft ze in een uitgebreidere uitgave van haar boek: ‘If baked in tins, the crust will be very nice’.

En dat is natuurlijk ook kenmerkend van een Casinobrood zoals wij dat kennen, de dunne korst rondom. Waarschijnlijk was het gebruik van blik bij het maken van brood toen al langer bekend. Maar de vroegste vermelding is dus 1808.

Elizabeth David

Voor haar boek ‘English Bread and Yeast Cookery’ uit 1979 doet Elizabeth David (1913-1992) onderzoek naar het broodblik voor vierkant brood. Ze vindt alleen verwijzingen in Nederland en Engeland. Bakken in een blik is begin 19e eeuw heel gemakkelijk, constateert ze, maar brood wordt nog grotendeels op een plaat gebakken. Pas rond 1850 gaan meerdere huishoudens over op blik en andere vormen.

In haar boek ‘Modern Cookery of Private Families’ uit 1845 schrijft Eliza Acton dat ze een aardenwerk pot gebruikt. Het brood uit een blik is wel handig voor het snijden en besmeren met boter, schrijft ze, maar verder vindt ze het eindproduct bakstenen. En juist in die baksteenvorm herkennen we ons casinobrood.

Casino en brood worden casinobrood

We weten nu waar het woord casino vandaan komt. En we kunnen inschatten hoe en wanneer de bijzondere vorm van het brood tot stand kwam. Maar hoe kwamen de twee woorden bij elkaar.

Dat gebeurde waarschijnlijk in de militaire omgeving. Napoleon zei ooit ‘een leger marcheert op zijn buik’. Hij onderkende dat de geschiedenis uitwijst dat aanwezigheid van voeding de uitkomst van een gevecht bepaalt.

Met het af te sluiten broodblik kon gemakkelijk en snel brood worden gemaakt. Het was bovendien makkelijk vervoerbaar, gesloten en stapelbaar.

Nederlands casinobrood en Pullman

Door de overeenkomst met het wachthuisje kwam een zich vervelende soldaat wellicht op casinobrood. Nergens elders in de wereld wordt het casinobrood genoemd.

Geleidelijk veroverde het bakblik de bakkerswereld. De gesloten variant kreeg daarbij in elk land een eigen verhaal. In Amerika is ons casinobrood vergelijkbaar met een Pullman loaf. Dat brood is genoemd naar het spoorwegbedrijf dat ook het gemak zag van de stapelbare blikken.

En verder …

In Engeland gebruiken ze ook de term Pullman bread. Daarnaast kennen ze Pain de Mie, de Franse benaming. In Frankrijk wordt Pain de Mie ook gebruikt voor gewoon witbrood, zoals wij dat kennen met de ronde zijde uit een open broodblik.

De Fransen verwijzen bij ons casinobrood juist weer naar de Engelsen. Ze noemen het sandwich bread, naar het wereldwijd bekende broodgerecht van de graaf van Sandwich. Casinobrood is ideaal voor zo’n sandwich omdat het door zijn vierkante vorm eenvoudig diagonaal in twee driehoeken is te snijden.

Wij kennen een casino, bij de bakker een veelgebruikte afkorting, voornamelijk als het puur witte brood. In andere landen zijn er meer varianten, bijvoorbeeld met hele graankorrels, een volkoren versie en andere toevoegingen of bereidingswijzen. Vanzelfsprekend altijd gebakken in een vierkant of rond gesloten broodblik.