Stratego was een van de populaire spellen in mijn jeugd, tezamen met Risk en Monopoly. Uren speelde ik het met mijn broers en vrienden. Gisteren merkte een vriend op dat het door een Nederlander is bedacht. Dat is echter een mooi verhaal van Jumbo, in de categorie ‘beter goed gejat dan zelf bedacht’.

Stratego, het ware verhaal

Het verhaal van Stratego begint in 1908. De dan 57-jarige Hermance Edan vraagt op 26 november van dat jaar patent aan voor haar spel ‘Gevechtsspel met bewegende delen op een dambord’.

Haar ‘dambord’ bestaat uit 90 vakjes. Beide spelers hebben 36 pionnen waarop de militaire rangen, vlag en bommen staan afgebeeld. Van de 18 overblijvende vakjes zijn er 6 ingekleurd als vijver.

De afbeeldingen op de pionnen verdeeld zij als volgt:

• De vlag (1)
• Bommen (4)
• Legerleider (1)
• Generaal (1)
  Kolonel (2)
• Commandant (2)
• Kapitein (4)
• Luitenant (4)
• Sergeant (4)
• Mineur (4)
• Verkenner (8)
• Spion (1)

Het doel van het spel is eenvoudig. Verover de vlag.

Hermance Edan en Gibson

Hermance Edan gaat zelf aan de slag met de verkoop van haar spel. In Frankrijk, haar eigen land, wordt het spel lauw ontvangen. Toch zijn er enkele grote warenhuizen die het spel opnemen in hun assortiment. De naam van het spel is door een winkelier dan al veranderd in L’Attaque.

In Engeland heeft ze meer succes. Harry P. Gibson, die in 1903 een succesvolle kaartenfabriek begon, is enthousiast. Wanneer hij in 1919 zijn bedrijf ombouwt tot kaarten- en spellenfabriek is L’Attaque een van de eerste spellen waar hij een licentie op neemt. Het spel heeft dan al enige bekendheid, maar verspreidt zich onder vleugels van Gibson snel en de populariteit groeit.

Uniek spel

Spelenthousiastelingen roemen de unieke spelbenadering van Hermance Edan. Er zijn rond 1900 meerdere spellen met pionnen, maar die worden anders gebruikt dan bij haar spel. Dat begint er al mee dat ze geen dobbelstenen gebruikt. Het toevalselement daarvan is er dus niet.

Interessant is verder dat een speler tijdens het spel geen informatie heeft over de stukken van de tegenspeler. Niet over de waarden en niet over de plaats. Die informatie moet hij met bluf, strategie en zijn geheugen opbouwen.

Dat de waarde van de pionnen verschilt is op zichzelf niet bijzonder, dat kennen we inmmers ook van bijvoorbeeld schaken. Maar Hermance Edan voegt voor sommige rangen speciale regels toe. De spion kan bijvoorbeeld de hoogste in rang verslaan en de mineurs zijn als enige ongevoelig voor de bommen.

Oorlogsspellen

Oorlogspellen bestaan er al eeuwen. Het zijn vooral groots opgezette strijdtonelen. In het begin spelen voornamelijk legerleiders er militair strategische situaties mee na. Geleidelijk gebruiken ook burgers die spellen om oorlogje te spelen. Het spelelement wordt daarbij steeds belangrijkers, maar altijd zijn er veel speelstukken nodig en is de benodigde ruimte omvangrijk.

Halverwege de 19e eeuw komen er spelmakers die bordspellen maken met een militaire inslag. In Europa zijn die voornamelijk gebaseerd op Chinese en Japanse modellen. Tientallen van die spellen zijn er op een gegeven moment in omloop. Bij vele daarvan is een mix van spelregels te herkennen, bijvoorbeeld van een kaartspel of schaken.

Hermance Edan en Gunjin Shogi

Er is echter maar één spel dat voor het patent van Hermance Edan al bekend is en waarin spelhistorici een overeenkomst met haar spel zien. Het heet Gunjin Shogi en is een Japans gevechtsspel. In Europa wordt het bekend nadat een Duitse schrijver er in 1905 een artikel over schrijft.

Sommige critici vermoeden dat ze haar patent op dat spel en artikel heeft gebaseerd, anderen beschouwen dat als onzin. Hermance Edan wordt geboren in 1851. Haar moeder komt uit een omgeving van schrijvers, kunstenaars en politici. Haar vader is leraar en schrijver. Zijn broer, Benoit Edan, is lange tijd consul voor Frankrijk in China. Al met al heeft Hermance Edan een achtergrond waarbij ze, volgens spelhistorici, al vroeg in aanraking kon komen met andere culturen en dus spelinvloeden.

Jacques Johan Mogendorff

Hoe ze tot haar spel komt is voor de geschiedenis van stratego op dit moment even minder belangrijk. Haar patent is duidelijk. De bordindeling, de regels en meer van wat wij nu als Stratego herkennen is er al in vastgelegd. En het spel heeft al enige bekendheid als Hermance Edan in 1934 overlijdt.

Dan is er in Nederland een handelsreiziger, Jacques Johan Mogendorff. Hij reist door het land en verblijft voor zijn handel ook regelmatig in ons omringende landen. Daar ziet hij op enig moment het spel L’Attaque, dat bij de Engelse en Duitse uitgevers de Franse naam heeft behouden.

Geringe aanpassing

Jacques Johan Mogendorff, de zogenaamde uitvinder van Stratego, verandert slechts twee dingen aan het spel van Hermance Edan. Hij vergroot het ‘dambord’ tot de honderd vakjes van een echt dambord.

Het speelveld is daardoor 10 bij 10 vakjes en de ruimte voor de pionnen van een speler 40 vakjes in plaats van 36. Mogendorff moet dus vier pionnen toevoegen. Heel moeilijk is dat niet. Met 2 bommen, een extra commandant (majoor) en een vijfde mineur is hij klaar.

Stratego

Mogendorff beweert een nieuw spel te hebben bedacht. Terwijl overduidelijk is dat hij het originele spel slechts een heel klein beetje aanpastte. Het lukt hem echter zijn ‘uitvinding’ in licentie onder te brengen bij een spelfabrikant. Die maakt daarmee onder de naam Stratego een flink aantal jaren later een succes.

De geschiedenis vanaf 1938, toen Mogendorff het spel aanpaste en als zijn idee claimde, is bekend. Of op zijn minst is er over die periode een later gefabriceerd PR-verhaal. Pas rond 1960 krijgt de geschiedenis volgens spelhistorici meer verifieerbare vaste grond.

Veel variatie in speluitvoering

Dat wil niet zeggen dat de geschiedenis direct gemakkelijker is te volgen. Er verschijnen kort na elkaar verschillende uitgaven van Stratego. De regels en de indeling van het bord blijven daarbij onveranderd, evenals de aanwezige militaire rangen. De veranderingen bestaan voornamelijk uit de afbeeldingen op het bord en de pionnen, het formaat van de borden, de bijgeleverde documentatie en de vorm van de pionnen en het ervoor gebruikte materiaal (hout of plastic).

Er zijn bijvoorbeeld ronde pionnen van hout, blokjes van hout en plastic die gemakkelijk omvallen en plastic pionnen met een voetje die beter blijven staan. Er zijn reisuitvoeringen in allerlei vormen, bijvoorbeeld eentje met een speelbordje met gaatjes waar de pionnen ingeprikt worden.

Spelregels

De spelregels zijn al vanaf Hermance Edan niet veranderd. Er komen geleidelijk toch enkele aanpassingen, hoewel je daarbij niet per se kunt spreken van aangepaste spelregels. Voor toernooien bijvoorbeeld bedenkt men de Barrage regels, vooral om het spel te versnellen.

Bij Barrage zijn de regels hetzelfde als bij gewoon stratego. Maar het spel wordt verkort doordat in de beginsituatie slechts acht stukken beschikbaar zijn: de vlag, marshall en generaal, een mineur, twee verkenners, de spion en een bom. Het is alsof het spel al een tijdje is gespeeld en er een bepaalde eindsituatie is bereikt.

Echt andere spellen

Rond 1980 verschijnen de eerste echt andere spellen. Er is een Stratego-uitvoering dat de slag bij Waterloo verbeeld. Daarbij heeft één speler 47 stukken en de tegenspeler 45. Het spel heeft ook aanvullende attributen, zoals manouvre-kaarten en terreintegels. Daardoor zijn meerdere spelvarianten mogelijk.

Een andere versie van Stratego moet je met zijn vieren spelen. Bij Ultimate Stratego kun je met twee, drie of vier spelers het slagveld betreden. Bij Sci-fi is het speelveld kleiner en speel je met 10 stukken.

De Barrage regels krijgen ook navolging. Bijvoorbeeld met de Quick Arena. Die speel je met een mineur en een bom meer dan bij Barrage. Zo komen er nog meer varianten op het originele spel. Het uitgangspunt, verover de vlag, blijft daarbij meestal bestaan. Maar niet altijd.

Digitaal

Naast de bordspelvarianten werken meerdere producenten ook aan digitale en elektronische versies van Stratego. Dat is niet gemakkelijk. Stratego blijkt een moeilijk spel voor computers. Dat komt door de bovengenoemde unieke eigenschappen, met name de onbekendheid met informatie over de stukken van de tegenspeler.

Strategieën, zoals de openingen bij schaken, zijn daardoor niet mogelijk. Een computer moet talrijke mogelijkheden berekenen om na elke zet van of verovering door de tegenstander een stap te kunnen zetten. Denken en vooral bluffen als een mens kan de computer niet of nog niet.

Probe

In 1983 komt MB, de Amerikaanse licentiehouder van Stratego, met de elektronische versie Probe. Het is nauwelijks te vergelijken met het originele spel en zelfs niet met andere bordspel-versies. Accolade, een digitale Stratego uit 1990, is iets beter. Maar het bereikt hooguit het niveau van een beginnende Stratego speler.

Zo verschijnen er geleidelijk meer en betere digitale uitgaven. Maar ondanks het succes van sommige daarvan, kiezen de echte liefhebbers van Stratego toch voor de bordversie. En dan natuurlijk voor een spel dat dicht bij het origineel van Hermance Edan blijft, met de aanpassing van spellendief Mogendorff.

Meer informatie:

• Het patent van Hermance Edan uit 1909 (PDF - 966,99 KB)
• Uitgebreid artikel van spelverzamelaar, met bijzondere interesse in Stratego, Michel Boutin (PDF - 7,07 MB)
• Michel Boutin over geschiedenis thuisspellen PDF - 212,83 KB
• Artikel van John Gough over Stratego spellen (PDF - 416,86 KB)
• Thesis van Vincent de Boer over de moeilijkheid van het digitaliseren van strategische spellen, zoals Stratego (PDF - 1,52 MB)
• Lees ook het bericht ‘dobbelen, het basisspel en valsspelen‘ of  ‘Sjoelen, sjeulen en de sjoelbak‘