De oorsprong van het spel Mens-erger-je-niet ligt in India. Daar wordt al eeuwen het spel Pachisi gespeeld. Dat spel heeft in dat land ook andere namen. Maar allemaal zijn ze afgeleid van ‘pacis’, dat 25 betekent. Het is de hoogste score die je kunt behalen met Pachisi.

Volgens sommige bronnen bestaat het spel al vanaf 600 voor het begin van onze jaartelling. Aantoonbaar bewijs is er echter pas van 400 na Chr.

Pachisi in India

De spelregels van Pachisi zijn wezenlijk anders dan van Mens-erger-je-niet. Maar er zijn inderdaad ook overeenkomsten. Bij Pachisi beginnen alle pionnen in het midden van het bord. Vandaaruit lopen ze een ronde, met de klok mee of er tegenin, en keren terug naar het midden. Daar moet een speler precies het aantal ogen gooien om het middenvak in te kunnen.

Onderweg kan een tegenstander een pion van het bord slaan door op hetzelfde vak te komen (bij vier spelers wordt overigens in twee teams gespeeld). Het bord heeft ook kasteelvakken. Wanneer een speler daarop staat is hij veilig, een tegenspeler mag hem dan niet slaan.

Het Westen patenteert

Bord volgens patent van Collier uit 1892.

In diverse gebieden vonden spelhistorici spellen die op Pachisi lijken. Autochtone bevolking (Indianen) van Amerika spelen een variant en ook op andere plaatsen zijn soortgelijke en bijna identieke spellen gevonden. De vraag die spelhistorici zich stellen is ‘welk spel was er het eerst?’.

Met die vraag hoef ik me niet bezig te houden. Vrijwel identieke spellen als het Indiase Pachisi duiken rond 1850 op in de Verenigde Staten. Onder de naam Parcheesi brengt spellenfabrikant Selchow & Richter Co. het daar vanaf die tijd op de markt.

Alfred Collier

In 1890, mogelijk eerder, heeft de Londense spellenfabrikant John Jaques & Son het bordspel Pachisi in productie. Niet veel later patenteert Alfred Collier zijn eerste variant op het spel. Het heeft nog de kastelen zoals bij het originele spel. Maar het spelbord is al vereenvoudigd.

Vanaf 1891 vraagt Collier meer patenten aan. Ze zijn vooral bedoeld voor kleine wijzigingen die hij aanbrengt op zijn eerdere spel. Daarbij is er zelfs eentje met kaarten. Er volgen meer patentaanvragen in Engeland, ook van andere fabrikanten. De spelregels zijn dan inmiddels vereenvoudigd in vergelijking met Pachisi. Later passen ze die nog regelmatig aan bij het betreffende spel.

Mens-erger-je-niet

Het patent voor Ludo in 1907

In 1891 wordt het spel gepatenteerd, dat kort daarna bekend wordt als Ludo. Het lijkt dan al veel op het spel dat we nu kennen als Mens-erger-je-niet. In 1906 vraagt Alfred Collier in de Verenigde Staten patent aan voor zijn spelvariant.

Een jaar daarna, volgens de legende, zit de Duitser Josef Friedrich Schmidt thuis te werken. Hij stoort zich daarbij aan zijn drie levendige zoontjes. Ze spelen in huis en zorgen nogal voor wat onrust. Om zijn kinderen stil te krijgen ‘bedenkt’ hij het bordspel ‘Mensch ärgere Dich nicht’.

Het spel en de spelregels lijken echter als twee druppels water op de spellen die inmiddels als Ludo al enkele jaren in Engeland te koop zijn. Zijn verdiensten liggen, achteraf beschouwd, voornamelijk in de pakkende naam en de grafische uitwerking van het spel.

Eerste Wereldoorlog

Josef Schmidt wordt tegenwoordig uitvinder van het spel genoemd, hoewel er ook landen zijn die hem van plagiaat beschuldigen. Hij maakt nadat hij zijn zoontjes stil kreeg nog enkele exemplaren van zijn spel. Maar niemand wil het echter hebben. In 1914 krijgt hij een idee. De Eerste Wereldoorlog is begonnen. Hij vervaardigt 3000 spellen Mens-erger-je-niet en levert die af bij een ziekenhuis.

Gewonde soldaten spelen het spel als tijdverdrijf, soms zelfs de gehele dag. Na hun ontslag uit het ziekenhuis nemen velen het spel mee naar huis. Zo begint het spel aan een geleidelijke opmars in Duitsland.

Josef Friedrich Schmidt

De in 1871 geboren Josef Friedrich Schmidt werkt tot zijn 30ste als vertegenwoordiger. In 1901 begint hij een eigen handelsonderneming in München. Hij handelt eerst een tijdje in levensmiddelen. Daarna probeert hij het met chemische halffabrikaten, weer wat later met schoenen, wijnen en andere producten.

Het wil allemaal niet echt lukken. In 1904 werkt hij daarom zelfs een tijdje als bedrijfsleider in een hotel. In 1907 heeft hij dus volgens de overlevering het lumineuze idee voor het spel Mens-erger-je-niet.

Spelfabriek Schmidt

In 1911 richt hij het bedrijf Schmidt s Werkstatt op. Daar maakt hij de eerste exemplaren van het spel. Na de enthousiaste reacties op zijn spel in het ziekenhuis verandert hij in 1916 de bedrijfsnaam in Spielfabrik J F Schmidt.

De echte doorbraak van Mens-erger-je-niet begint direct na de Eerste Wereldoorlog. Eind 1920 zijn er in Duitsland al ruim 1 miljoen exemplaren van ‘Mensch ärgere Dich nicht’ verkocht. Vanaf die tijd gaat de fabriek ook veel andere spellen produceren. En vindt het spel zijn weg naar het buitenland.

Jumbo en verkoop

In 1934 neemt de Nederlandse spelfabrikant Jumbo een licentie op het spel. Datzelfde jaar brengen zij het spel als Mens-erger-je-niet op de markt. Het wordt geleidelijk een van de populairste bordspellen in Nederland. Jong en oud spelen het spel met evenveel kans het te winnen.

In 2005 zijn er vanaf de eerste uitgave alleen in Duitsland al ruim 70 miljoen exemplaren van het spel verkocht. Terwijl er in de loop der jaren ook diverse kopieën op de markt kwamen van producenten die een graantje mee wilden pikken van het succes.

Engeland heeft met Ludo vanzelfsprekend haar eigen spel. En ook meerdere andere landen hebben eigen varianten op het spel dat is afgeleid van Pachisi. Toch staat de teller voor Mens-erger-je-niet buiten Duitsland op ruim 40 miljoen exemplaren, waarvan jaarlijks ongeveer 40.000 in Nederland.

Varianten, spelregels en meer

Jumbo en andere fabrikanten brengen naast de klassieke versie regelmatig nieuwe varianten op de markt. Zo kwam er de nog steeds ook populaire versie met klikklak-knop. Verder zijn er de Donald Duck-versie, diverse reisversies en tegenwoordig ook digitale uitgaven.

De spelregels bleven al die tijd gelijk. Alleen thuisspelers passen die soms aan. Het staat iedereen immers vrij bijvoorbeeld af te spreken wanneer ze een pion mogen plaatsen. Volgens de regels is dat bij het gooien van een zes, maar onderling kun je een ander getal afspreken.

Toernooi

Tijdens de toernooien gebeurt dat natuurlijk niet. Zeker niet op het inmiddels officiële Nederlandse kampioenschap Mens-erger-je-niet. Dat wordt sinds 1978 elk jaar georganiseerd door carnavalsvereniging ‘De Droogpieren’ uit Emmeloord.

Op geen betere plek dan daar is te zien dat Mens-erger-je-niet een spel is voor iedereen. Aan de tafels zitten deelnemers van 6 tot 90 jaar. De kans om te winnen is voor iedereen even groot.

Lees ook het bericht ‘Stratego, de historie (het ware verhaal)‘