Al in mijn jongste jaren maakte mijn moeder pudding met rotator melk. Dat ze rotator melk gebruikte wist ik toen natuurlijk niet. Over die melk dadelijk meer. Eerste even die pudding geschiedenis.

Het begon met zelfgemaakte pudding. Ze had de benodigde ingrediënten los gekocht. Mijn favorieten waren bitterkoekjes pudding en griesmeelpudding. Ik weet dat sommigen het griezelmeelpudding noemen en er niet van houden. Het recept van mijn moeder was heerlijk.

Later kwamen de min of meer kant-en-klare puddingen. Ik herinner me vooral Saroma met de enigszins chemische smaakjes. Maar het was minder bewerkelijk voor mijn moeder, die werkte naast het runnen van een huishouden. Gelukkig bleef ze ook bitterkoekjes- en griesmeelpudding maken.

En dat bleef ze doen. Het recept met losse ingrediënten liet ze daarbij los, het werden kant-en-klare pakjes van Koopmans en Dr. Oetker. Maar wel met haar eigen invulling, waarbij werd geëxperimenteerd. Dat moest ze eerder al omdat rotator melk niet meer te koop bleek.

Leren pudding maken met Rotator melk

Haar recepten voor pudding leerde ze namelijk op een soort zaterdagschool voor aankomende huisvrouwen. Ze ging daar naartoe in een tijd dat Rotator melk populair was. Het leek bijna een soortnaam. In ieder geval gebruikte de leraressen het als zodanig.

Rotator melk was echter geen soortnaam. De NV Melkcentrale Noord in Amsterdam gebruikte het als merknaam vanaf 1949 voor zijn gesteriliseerde melk. Na een samenwerking met de melkfabriek van Van Grieken.

Rotatiemelk

Advertentie (22 maart 1938) over de verhuizing van Van Grieken

Op 27 maart 1938 nam Melkinrichting Van Grieken uit Den Haag een roterende sterilisatie machine in gebruik. Ze waren het jaar daarvoor verhuisd en hadden hun volledige machinepark vernieuwd. Hun roterende sterilisator was een innovatie. Ze brachten de melk als Van Grieken rotatiemelk op de markt en leverde het in flessen met een kurk. Rotatiemelk is dus melk gesteriliseerd met een roterende stoom sterilisator.

Van Grieken had toen al ruim 15 jaar een machine om melk te pasteuriseren. Het langer houdbaar maken van melk, door het te steriliseren, deed ze vooral voor tuinders in de omgeving. Die waren soms een dag in hun warme kassen en hadden geen mogelijkheid hun melk koel te houden.

Sterilisatie machine

In 1947 waren de directeuren van Van Grieken en Melkcentrale Noord in Engeland. Daar zagen ze het gehele sterilisatieproces in één machine. Het bracht ze op een idee. Terug in Nederland werkten ze hun idee uit en benaderden Apparatenfabriek Gebr. Stork & Co in Amsterdam. Die bouwden een proefmachine bij de Melkcentrale Noord. De eerste bedrijfsklare machine werd in mei 1949 door Van Grieken in gebruik genomen.

De nieuwe sterilisatiemachine bestond uit vier torens met een totaal gewicht van 45.000 kg. Water met een temperatuur van 80 graden Celsius verwarmde de melk in de eerste toren. In de twee middelste torens ging de melk door een stoom van 110 graden. En in de vierde toren koelde de melk langzaam naar een temperatuur van circa 45 graden. De gehele route doorlopen duurde ongeveer anderhalf uur.

De machine kon 16.000 flessen melk per dag afleveren. Een aantal waar Van Grieken daarvoor, met hetzelfde aantal medewerkers, een week nodig had. Van Grieken had dus al een lang houdbare melk, maar die werd vanaf dat moment op een andere manier werd geproduceerd.

Rotator melk

Advertentie voor Rotator melk van NV Melkcentrale Noord op 30 mei 1949 in NRC

De NV Melkcentrale Noord produceerde vanaf diezelfde maand in 1949 ook gesteriliseerde melk met de nieuwe machine. In de eerste advertentie van het product plaatsten ze een afbeelding van de toren. Ze registreerden hun melk als Rotator melk.

Meerdere melkfabrieken interesseerden zich voor de nieuwe machine. Kort na de ingebruikname kreeg Machinefabriek Stork al tien aanvragen voor dezelfde sterilisatietoren. In 1953 startte Melkcentrale Noord een rechtszaak tegen een van die concurenten, de Coöperatieve Melkcentrale in Den Haag. Daarbij ging het om de merkrechten van de Rotator melk (zie bij aanvullende informatie).

Pasteuriseren en steriliseren

In 1862 ontdekte Louis Pasteur dat bepaalde micro organismen ziekte veroorzaken. Hij werkte zijn ideeën uit en toonde aan dat je door kort verhitten van voedingsproducten micro organismen kunt doden.

Wanneer rauwe melk van de koe komt zit het vol micro-organismen. Daaronder ook ziektekiemen, waar je overigens niet per se ziek van wordt. In 1886 pastte Franz von Soxleth de verhitting (pasteuriseren) toe op melk. Hij ontdekte dat wanneer je melk 20 seconden verhit met 72 graden, het geen ziektekiemen meer bevat. De belangrijke bestanddelen en meeste vitaminen blijven daarbij behouden, evenals de smaak. Maar de melk is niet lang houdbaar.

Steriliseren

Langer houdbaar maken heet conserveren en is al heel oud. Nadat Pasteur in 1862 zijn ideeën publiceerde kwamen er collega’s die daarmee verder werkten. Onder andere zijn leerling Charles Chamberland. Die bouwde in 1876 de eerste stoom sterilisator. Steriliseren is het onder hoge temperatuur doden van micro-organismen. Niet alleen in voedsel, ook voor instrumenten en dergelijke.

Bij steriliseren van melk wordt deze met stoom ver boven de 100 graden verhit. Dat doodt alle micro-organismen, maar ook de andere bestandelen en vitaminen. Vroeger duurde dat relatief lang. Tegenwoordig steriliseren melkfabrieken melk enkele seconden met ultra-hoge-temperatuur (UHT). Het gaat daarbij natuurlijk vooral om de tijdwinst. Maar het blijkt ook dat meer vitaminen en enkele overige bestanddelen bewaard blijven. Veel minder echter dan bij pasteuriseren.

Bitterkoekjes pudding zonder Rotator melk

Rotator melk advertentie (Parool 27 mei 1949)

Mijn moeder maakt nog steeds bitterkoekjes pudding. Daarvoor gebruikt ze tegenwoordig als basis een pakje van Dr. Oetker en gepasteuriseerde melk. Daarbij koopt ze een zakje bitterkoekjes van een willekeurig merk. Die koekjes laat ze de avond ervoor weken in ‘goedkope cognac’ (vieux dus).

Ze gebruikte lange tijd 750 ml melk, in plaats van de 500 ml die op de verpakking wordt aanbevolen. De laatste tijd doet ze er een liter melk in, waardoor het helaas meer vla is dan pudding. De geweekte bitterkoekjes gaan na bereiding op het geheel. Verder geen flauwekul, gewoon in een mooie glazen schaal.

Aanvullende informatie

• Rotatiemelk is de gesteriliseerde melk die sinds 1938 bij Van Grieken werd gemaakt met een roterende sterilisatiemachine
• Rotator melk is sinds 1949 de merknaam voor dubbel gestoomde gesteriliseerde melk van de NV Melkcentrale Noord. Met de machine die ze samen met Van Grieken ontwikkelde.
• Er speelden allerlei zaken rondom melk tussen 1930 en 1960. Daarbij ging het vooral om verguningen, distributie en meer. Het is beslist interessant daarover te lezen. In het kader van dit bericht over Rotator melk houd ik het bij de merkenkwestie in augstus 1953
  • De NV Melkcentral Noord (MN) uit Amsterdam spande een kort geding aan tegen de de Coöperatieve Melkcentrale (CM) uit Den Haag. De Amsterdammers hadden in 1949 een melk met ongepaalde houdbaarheid op de markt gebracht onder de naam Rotator melk. CM bracht ook een verduurzaamde melk uit en adverteerde daarmee met de toevoeging ‘roterend gesteriliseerd’. Volgens MN deed ze dat alleen om aan te haken bij het succes en bekendheid van haar product. Volgens hun advocaat was sprake van merkinbreuk en oneerlijke concurrentie.  De advocaat van CM vond dat het iedereen vrij is te vertellen welke methode wordt gebruikt.
  • Een paar dagen later, op zaterdag 8 augustus 1953 deed de rechtbank uitspraak in het voordeel van MN. De methode ‘roterend gesteriliseerd’ was volgens de rechter bekend in vakkringen, maar niet bij het kopende publiek. Bovendien vond hij roterend een onjuiste aanduiding van de methode. Zelfs als het geen inbreuk zou zijn op het woordmerk, dan zou het gebruik door CM, volgens de gerechtelijke uitspraak, tot verwarring kunnen leiden bij het publiek.
• Melkcentrale Noord bestond van 1941 tot 1976. Een lijst met voormalige en bestaande melkcentrales is te vinden op de website zuivelhistorie. Als je toch naar de historie kijkt, ga dan ook even naar de website zuivel-historie-Nederland