Boeken vertalen is een tijdrovende klus. Ik had daar achter willen schrijven ‘als je het goed wilt doen’. Maar wat is goed vertalen. Bij het lezen van een thriller ter ontspanning wil ik vooral makkelijk leesbare zinnen. Een letterlijke vertaling vind ik niet per se noodzakelijk.

Bij non-fictie ligt dat vanzelfsprekend anders. Daar gaat het vooral om de feiten. Interessant vond ik daarom altijd de culinaire columns van Johannes van Dam. Hij schreef daarin regelmatig over vertaalde kookboeken. Dat ging volgens hem nogal eens iets fout. De ene keer doordat een woord te letterlijk was vertaald, een andere keer doordat de vertaling van de maatvoering niet juist was of de context een andere vertaling verlangde.

Vertalen is bij non-fictie niet slechts het overzetten van een tekst naar een andere taal; zoals je dat tegenwoordig door allerlei online vertaaldiensten zelf kunt doen. Nee, in dat geval vraagt boeken vertalen om onderzoek. Dat kan betekenen dat een vertaler voor een enkele zin in archieven moet duiken. Bijvoorbeeld om zich over ouderwetse maatvoering te informeren.

De vraag boeken te vertalen

In het verleden is mij enkele keren gevraagd een boek te vertalen. Dat ging in alle gevallen op een, voor mij, vrijblijvende manier. Een uitgever vroeg dan tijdens een gesprek over bijv. de reclame voor een boek, ‘goh, zou jij het niet leuk vinden dit boek te vertalen’.

Of ik werd gebeld door een uitgever met de mededeling, ‘ik heb nu zo’n interessant boek. Ik moest direct aan jou denken. Jij zult het ook reuze interessant vinden. Wellicht wil je het wel klaar maken voor de Nederlandse markt’. Waarbij in dat laatste de vraag hing over de vertaling.

Boeken vertalen en verwondering

Ik heb het altijd van me afgehouden. Dat betekent niet dat boeken vertalen me niet af en toe bezig houdt. Regelmatig heb ik tijdens het lezen van een boek verwondering over een tekst. En dan vraag ik me af wat de oorspronkelijke tekst is. Of, als ik een boek lees in een andere taal, hoe dat naar het Nederlands is vertaald

In enkele gevallen koop, leen of zoek ik dan het oorpronkelijke of vertaalde boek erbij. Bijzonder is dan soms de vaststelling dat de vertaling beter is dan het origineel. Dat is natuurlijk een subjectieve constatering. Maar die is niet gevoed door mijn Nederlanderschap.

Een thriller bijvoorbeeld moet dynamiek hebben vind ik; schreef ik dat al niet bij het bericht over Charles den Tex? De schrijver wisselt daarbij korte, makkelijk leesbare zinnen af met wat langere en/of informatiever zinnen. Hij of zij gebruikt actieve werkwoorden en plaatst die, zeker bij lange zinnen, zo vroeg mogelijk. Het is een compositie als een muziekstuk.

Lee Child

Vorige week ben ik begonnen de boeken van Lee Child te herlezen. Er zit geen druk achter. Dus of ik de eindstreep haal weet ik niet. Het hangt samen met vakantie en corona-ontwikkelingen.

Van enkele boeken van Lee Child bezit ik zowel het origineel als de vertaling. Halverwege het eerste boek, dat ik in het Nederlands lees, was er ineens weer die verwondering rond boeken vertalen.

Zoals gezegd hoeft van mij een letterlijke vertaling bij een thriller niet per se. Het lekker leesbare ‘Jachtveld’, maakte me nieuwsgierig naar ‘Killing Floor’, de titel van het origineel.

Niemand zit er waarschijnlijk op te wachten hier een uitgebreid betoog te vernemen over de vertaling. Ik houd het bij een indruk van hoe ik lees, kijk, redeneer en leer bij zo’n boekvergelijking.

Tekst en vertaling

De eerste alinea van het origineel: I WAS ARRESTED IN ENO’S DINER. AT TWELVE O’CLOCK. I was eating eggs and drinking coffee. A late breakfast, not lunch. I was wet and tired after a long walk in heavy rain. All the way from the highway to the edge of town.

De vertaling luidt: Ze arresteerden me in Eno’s cafetaria. Om twaalf uur. Ik zat aan de roerei met koffie. Het was geen lunch, maar een uitgesteld ontbijt. Ik was moe en doorweekt van een lange wandeling in de stromende regen. Helemaal van de snelweg naar de rand van het dorp.

Zomaar wat opmerkingen

Grappig dat de vertaler niet met ‘Ik’ begint, maar het vanuit de agenten bekijkt. Het maakt de eerste zin direct spannender. ‘Ze’, wie zijn dat agenten, FBI etc. De vertaler voorkomt bovendien direct dat lelijke hulpwerkwoord van zijn (was). Ook in de zin daarop blijft dat hulpwerkwoord achterwege. Maar er komt direct wel al wat vrijheid. Want Lee Child vertelt niets over de wijze waarop de persoon het ei en de koffie nuttigt. De vertaler gaat ervan uit dat hij (of zij, dat weten we nog niet) dat zittend deed.

Overigens een vreemd lidwoord ‘de roerei’. Het is immers ‘het roerei’. In combinatie zou ik echter kiezen voor ‘een roerei met koffie’. De verwijst naar een keuze op een menu. Zoals je tegen iemand zegt die met je in de eetgelegenheid zit, ‘ik neem de frites met mayo’.

De zin over het ontbijt en de lunch vind ik te uitgebreid vertaald. Dat had letterlijk vertaald ‘een laat ontbijt, geen lunch’ mogen zijn. Dat zou bovendien wederom ‘was’ voorkomen. Maar ook de eigen invulling van de lezer. Bij de korte zin kan die zich van alles afvragen (wat is er gebeurd: te laat opgestaan, problemen gehad etc). Een uitgesteld ontbijt is een beslissing van de persoon (ik stel mijn lunch even uit).

In de zin ‘I was wet and tired after a long walk in heavy rain’ draait de vertaler twee gegevens om. Dat vind ik leuk, want daarmee worden gevolg en oorzaak chronologisch gezet: moe van de lange wandeling, nat van de stromende regen. Ik vraag me wel af waarom in de vertaling ‘van’ staat als vertaling van ‘after’. Dat had van mij gewoon ‘na’ mogen. Dat legt de nadruk iets meer op zijn vermoeidheid, in plaats van op de oorzaak daarvan.

Boeken vertalen en analyse

Wanneer ik lees, zeker zo’n thriller, zal de vertaling me een zorg zijn. Ik lees en geniet, en ben zeker niet analyserend bezig zoals hierboven. Maar het is wel leuk het af en toe te doen. Helemaal als je van taal houdt.

Ik kan me nog goed de gesprekken herinneren die ik over dat analyseren had met een toenmalige vriendin, een schrijfster van bestseller’. We verwonderden ons er vooral over dat veel beginnende schrijvers teksten van anderen niet analyseren. Daarbij ging het dus niet over boeken vertalen, maar gewoon over Nederlandse teksten.

Analyseren van teksten

Laatst op een verjaardag sprak ik iemand die schrijver wilde worden. Hij deed een schrijfcursus. Veel kon hij me er niet over vertellen, wat op zichzelf al verwonderlijk was. Mijn opmerking ‘schrijf me er dan maar over’ begreep hij niet. Ik vroeg hem wat hij, naast de cursus, nog meer deed aan zijn schrijfvaardigheid. Hij keek me al aan alsof ik gek was. Bijvoorbeeld analyseren van teksten van succesvolle schrijvers, opperde ik nog. Maar ik was hem al kwijt.

Het analyseren van bedoelde teksten gaat vanzelfsprekend verder dan bij bovenstaande vertaling. Bij analyseren van teksten van schrijvers gaat het om zinsopbouw, dynamiek, scènes, plotuitwerking en veel meer.

Dan kun je bijvoorbeeld een vraag stellen als: waarom heeft de schrijver hier gekozen voor zo’n enorm lange zin, die hij of zij eenvoudig in vieren had kunnen breken, waarmee een dynamische makkelijk leesbare alinea was verkregen in plaats van een alinea van één lange zin waarin bovendien veel hulpwerkwoorden worden gebruikt.