- René van Maarsseveen - https://renevanmaarsseveen.nl -

Wintertijd en de wereldklok

Zomer- en Wintertijd

Het wordt weer wintertijd. De wijzers van de klok gaan vannacht een uurtje terug. Het leek me leuk hier eens iets te schrijven over de geschiedenis van die gebeurtenis. Tijdens mijn oriëntatie kwam ik op de website dewereldklok.nl van Jop Reyntjes. En ik bleef er hangen.

Want er staan meerdere handige tijdgereedschapjes op de site. Veel daarvan hebben we inmiddels ook op onze smartphone. Maar het blijft leuk er op een groter platform even mee te spelen. Er was er echter ook een die me in het bijzonder aantrok, en die je niet op een draagbare manier zult terugvinden: de timezone kaart.

De Wereldklok timezone kaart

De wereldklok timezone kaart is een wereldkaart waarop allemaal bolletjes zijn geplaatst. Je kunt in- en uitzoomen en op een bolletje klikken. Dan zie je de plaatselijke tijd. Het is in feite de plaatselijke tijd op een aantrekkelijk manier gepresenteerd.

Het doet me denken aan enkele leesonderzoeken die ik las bij VNU jaren geleden. Het blijkt, dat zal niet zijn veranderd, dat een (over)groot deel van de lezers het langst blijft hangen bij pagina’s met zoekplaatjes. Van die pagina’s met bijvoorbeeld een foto van meerdere mensen. Daarboven of eronder een contour van hun positie met een nummertje. En daarnaast een lijst van die nummers met een naam.

Geschiedenis van zomer- en wintertijd

Op de website dewereldklok.nl staan ook artikelen. Bijvoorbeeld over de perikelen van het Europees parlement over het stoppen met het jaarlijks verzetten van de klok. Maar over de geschiedenis van zomer- en wintertijd is weinig te vinden. In ieder geval minder dan bij de wikipedia over dat fenomeen.

Moet ik hier nog iets over die geschiedenis zeggen. Vaak staan er fouten in teksten van wikipedia. Het is leuk om die te ontdekken en dan hier te berichten over de ware geschiedenis, toedracht enzovoort. Maar de Engelse wikipedia over zomer- en wintertijd trekt mijn aandacht naar een ander onderwerp. Zij noemen het geen zomer- en wintertijd, maar letterlijk vertaald: het sparen van daglicht tijd.

Sparen van daglicht tijd

Dat klinkt veel interessanter. Want de zomertijd bestaat in Nederland sinds 1977, ingevoerd tijdens de oliecrisis toen energie schaars was. Maar gedachten over het profiteren van daglicht bestonden al veel langer.

De veel uitgebreidere Engelse wiki legt het begin daarvan bij de Amerikaanse politicus en uitvinder Benjamin Franklin. Hij verbleef in Frankrijk als ambassadeur. Op een ochtend werd hij wakker van het licht dat van buiten kwam. Zijn bediende had de voorgaande avond vergeten de luiken te sluiten. Franklin pakte zijn almanak en mijmerde over het gebeuren. Zijn gedachten gingen niet direct naar het sparen van daglicht, alswel naar het gebruiken maken van daglicht om te besparen op de uitgave van kaarsen.

Benjamin Franklin en daglicht

Hij schreef er in 1784 een brief over naar de redactie van het Journal of Paris, de dagkrant uit die tijd. De brief was als grap bedoeld volgens wikipedia, wat door meerdere mensen klakkeloos werd overgenomen. Serieuze historici zeggen echter dat de toon van de brief weliswaar humoristisch is en voorzichtig, maar dat Franklin ook duidelijk heeft nagedacht over het onderwerp. Zie hieronder bijvoorbeeld zijn rekensommetje.

Franklin overdreef wellicht in zijn brief met de veronderstelling dat Parijzenaars uitslapen tot het middaguur. Maar hij werd met zijn gedachten over daglicht en kaarsgebruik wel de eerste politicus die beter gebruik wilde maken van daglicht. Terug in zijn vaderland kwam hij daar verschillende keren op terug, bijvoorbeeld met het voorstel werktijden anders in te delen.

William Willet

Op een ochtend in de zomer van 1905 werd William Willett de tweede man die zich verwonderde over daglicht en tijdsbesteding. De dan al bekende Britse huizenbouwer en uitvinder maakte een ritje met zijn paard. Het lid van de Koninklijke Astronomie Vereniging vond zo’n rit voor het ontbijt het mooiste moment van de dag. Hij passeerde de huizen met de luiken, die de zon buiten moesten houden. Geen mens op straat, buiten een postbode, melkman en arbeider.

Willet wist ook dat de mensen laat opstaan. En als ze dan eenmaal hadden gewerkt was er nog maar weinig tijd om van het daglicht te genieten en profiteren. In zijn werk als bouwer probeerde hij na zijn verwondering juist licht te gebruiken, open ruimten te creëeren en het licht binnen te laten.

En hij bedacht de klok een uur naar voren te zetten. Dan zouden de mensen van het vroege zonlicht genieten en dat ’s avonds kunnen gebruiken. Terwijl hun slaappatroon gelijk bleef.

Zomer- en wintertijd

Na het idee van de klok vooruit zetten ging Willet de bijzonderheden uitwerken van zomer- en wintertijd. Het kostte heb twee jaar, omdat hij alle voor- en nadelen wilde bekijken. Uiteindelijk kwam hij in juli 1907 met het pamflet ‘De Verspilling van Daglicht’. Hij financierde een volledige campagne om te komen tot zomertijd in het Verenigd Koninkrijk.

In zijn pamflet haalde hij er van alles bij, zoals werktijden, recreatie en zelfs de kostenbesparing waar Franklin al op had gewezen. Daarin kon hij ruim honderd jaar later verder gaan dan kaarsen. Inmiddels was er elektriciteit. Maar hij nam ook olie en gas mee in zijn berekening, die nauwkeuriger was dan die van Franklin. Hij kwam in 1907 tot een besparing van 2,5 miljoen pond, vergelijkbaar met ongeveer 250 miljoen euro in 2020.

Britse wet

Parlementslid Robert Pearce omarmde het idee van Willet. Hij vond het slim en bovendien slechts een kleine verstoring van de bestaande situatie. Peace schreef een wetsvoorstel dat hij op 4 februari 1908 indiende. Een maand later waren er al bijna tweehonderd parlementsleden overtuigd. En meerdere prominenten spraken zich uit invoering van de zomertijd, waaronder Winston Churchll, koning Edward de zevende en meerdere wetenschappers.

Natuurlijk waren er ook tegenstanders. Vreemd genoeg bevonden die zich vooral in de vereniging waarvan Willet lid was, de astronomen. Die vonden dat je niet met de tijd mag rommelen. Uiteindelijk werd het wetsvoorstel nipt niet aangenomen. In 1911 diende Pearce een nieuw voorstel in. Dat heette niet meer ‘verspilling van daglicht’, maar eenvoudig ‘zomertijd’. Het lukte nog steeds niet de wet ingevoerd te krijgen.

Eerste Wereldoorlog

William Willet overleed in 1915. De Eerste Wereldoorlog was toen al anderhalf jaar aan de gang. Energiebesparing was noodzakelijk. Langer daglicht kon daarbij helpen. De Britten pakten het idee van Willet opnieuw op.

Maar Duitsland was sneller. Keizer Wilhelm de tweede stelde het idee voor. Op 6 april 1916 besloot de Duitse Bondsraad tot invoering van de zomertijd. Het begon op zondag 30 april 1916 om 23.00 uur tot zondag 1 oktober van dat jaar. De omliggende landen, waaronder het neutrale Nederland, volgden vrij snel.

Groot Britannië bleef uiteindelijk niet achter. Na toch nog wat gesteggel keurde het parlement het wetsvoorstel op 15 mei 1916 goed en twee dagen later werd de wet officieel bij koninklijk besluit. Het grootste deel van Europa had op dat moment zomertijd ingevoerd.

Aanvullende informatie