De verloren Rembrandt

De verloren Rembrandt, een schilderij

De verloren Rembrandt luidt de titel van een artikel van George Wallis. Ik kom het op een regenachtige donderdagmiddag tegen. Op zoek naar iets anders valt mijn aandacht op die titel. Ik denk aan het verhaal van de gestolen Mona Lisa en andere schilderijen. Maar verliezen is geen diefstal.

Dus wat is het verhaal, vraag ik me af. Het verhaal van de verloren Rembrandt.

De verloren Rembrandt

Ik worstel me door de eerste alinea. Het is een draak van een Engelse zin, kenmerkend voor teksten eind 19de eeuw. De strekking is dat het niet vreemd is, voor bezitters van kunst, een kopie te maken van een schilderij. Daarna verkopen ze het origineel en het kopie gaat uiteindelijk naar de erfgenamen. De bezitters maken vanzelfsprekend geen notities over de actie. Daarmee leggen ze een klus bij de volgende generatie. Die moet maar uitzoeken of een kunstwerk echt is of een kopie.

Het werk waar George Harris op doelt is ‘De anatomische les van Dr. Deijman’, in 1656 geschilderd door Rembrandt. Van dat schilderij weet men waar het is, tot de Engelse kunsthandelaar John Chaplin het in 1841 koopt. Hij doet de aanschaf mogelijk als huwelijkscadeau voor zijn zoon, de kunstschilder Charles Joshua Chaplin.

Die anatomische les

De verloren Rembrandt

De krijttekening van J. Dillhoff

Enkele jaren na het schilderen van de anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp krijgt Rembrandt van het Amsterdamse Chirurgijngilde het verzoek een tweede schilderij te maken. Dit keer van Dr. Jan Deijman, sinds 1653 inspecteur van de medische universiteit, en enkele collega’s.

In de tijd van George Wallis, conservator van het South Kensington Museum in Londen, weten nog slechts weinigen van het bestaan van het schilderij. Tot Wallis een aantal anatomische werken koopt. Daartussen bevindt zich een door J. Dillhoff gemaakte tekening uit 1760. Het is een beeltenis in krijt naar een schilderij van Rembrandt. Daarna gaat Wallis op zoek.

Joshua Reynolds

In een verhaal van de kunstschilder Joshua Reynolds vindt hij een eerste verwijzing. Reynolds beschrijft het schilderij van Rembrandt dat hij ooit zag tijdens een verblijf in Nederland. In zijn boek ‘Journey of a visit to Holland in 1781’ schrijft hij onder het kopje ‘chirurgen hal’:

Boven de trap is nog een Rembrandt van hetzelfde soort onderwerp. Professor Deijman staat bij een lijk dat zoveel is verkort dat de handen en voeten elkaar raken. De dode man ligt op zijn rug met zijn voeten in de richting van de kijker. Er is iets subliems in het karakter van het hoofd, wat doet denken aan Michelangelo, het geheel is fijn geschilderd, de kleur lijkt veel op Titiaan’.

John Smith

George Wallis vindt een tweede verwijzing in een boek van de kunsthistoricus John Smith. Deze schrijft in een supplement van zijn Catalog Raisonné:

Dit meesterlijke en krachtige werk van Rembrandt vertegenwoordigt rechts een heer van ongeveer veertig jaar oud, met een zachtaardig en intelligent gelaat, hoofdzakelijk van opzij te zien … Dit werd geschilderd tijdens de meest energieke periode van de meester, voor de leden van de Chirurgenzaal in Amsterdam

Daarna vermeldt Smith de afmetingen, 112 bij 134 centimeter. En hij voegt er aan toe dat het werk per opbod is verkocht in 1841 voor 600 florijnen aan de Heer Chaplin.

Beschadigd door brand

De verloren Rembrandt

Het schilderij ging verloren. Maar een voorstudie door Rembrandt bleef bewaard.

Wallis haalt nog enkele historici aan, die hoofdzakelijk herhalen wat Reynolds en Smith al hadden gemeld. Als interessante toevoeging vertelt een van de heren dat het schilderij in 1723 bij een brand zwaar is beschadigd. Dat gebeurde in de kamer van het chirurgijnsgilde in De Waag op de Nieuwmarkt.

Een ander leuk gegeven is het behoud voor Nederland van ‘de anatomische les van dr. Nicolaes Tulp’. De directie van de chirurgenclub wil het schilderij verkopen. Wallis vertelt het volgende: ‘De koning van Nederland verzet zich tegen de verkoop van het schilderij en geeft orders aan de minister van Binnenlandse Zaken het te kopen voor 32.000 gulden.’

Waar is de verloren Rembrandt?

De belangrijkste vraag die Wallis bezighoudt is ‘wat gebeurde er met het schilderij nadat Chaplin het in 1841 kocht? Hij stelt nog enkele andere vragen in zijn artikel en probeert die in 1880 zo goed mogelijk te beantwoorden.

Die vraag vinden onderzoekers tegenwoordig niet interessant. Het schilderij is terug, in bezit van het Amsterdam Museum en vanaf 2016 uitgeleend aan Hermitage.

Onderzoeken

Wel zijn onderzoekers op allerlei andere manieren geïnteresseerd. Dat blijkt uit de vele rapporten over het schilderij. Daarin gaat het soms specifiek over de verloren Rembrandt, ‘de anatomische les van Dr. Deijmann’.

Anderen onderzoeken de anatomie bij Rembrandt, bij Hollandse meesters in het algemeen of zelfs wereldwijd. Daarbij worden de twee anatomische lessen van Rembrandt als buitengewoon aangemerkt.

Het artikel van George Harris vond ik leuk om te lezen. Hoewel het een worsteling bleek met de enorm lange zinnen in de schrijfstijl van zijn tijd. De rapporten zijn interessanter, zelfs als je er alleen maar even diagonaal doorheen loopt.

Aanvullende informatie

  • De Engelse kunsthandelaar John Chaplin werd in 1788 geboren. Hij trouwde in 1818 met de Franse Adèle Moisy. Ze kregen zes kinderen, waaronder de kunstschilder Charles Joshua. Deze zoon trouwde in 1841 met Marie Antoinette Ruttre. John Chaplin woonde een groot deel van zijn leven in Parijs, waar hij in 1849 overleed
  • Het artikel van George Wallis verscheen in ‘The Art Journal’, nr. 6 van 1880 (PDF - 2,53 MB).
  • Een paar jaar later, in 1909, schreef jonkheer Dr. Jan Six het artikel ‘De ligging van het lijk in de anatomische les van Dr Deijman (PDF - 825,89 KB). Interessante aanvullende informatie over Six en het schilderij is te vinden op de site van het KNAW.
  • F.J. de Paz Fernández deed onderzoek naar de anatomische lessen van Rembrandt (PDF - ).
  • Joost Visser schreef in 2013 een artikel voor Medisch Contant, met de titel ‘De snijtafel op schildersdoek’. Met de veelzeggende ondertitel, ‘Chirurgijns en doctoren in de kunst: van Rembrandt tot nu’ (PDF - 295,00 KB).
  • De wijze waarop Rembrandt de hersenen schilderde vinden veel deskundigen bijzonder. Dat komt ook tot uiting in het artikel ‘Brain and Art: illustrations of the cerebral convolution’ van enkele Servische artsen (PDF - 4,40 MB).
  • Drie Italiaanse artsen keken vooral naar de anatomische lessen van Dr. Nicolaes Tulp (PDF - 972,14 KB).
  • Interessant vond ik ook, waarschijnlijk door onlangs gelezen boeken, het verslag van X Sierra Valanti over de afbeeldingen van ziekte in de Barok (PDF - 224,96 KB).
  • Zie ook het bericht ‘Rembrandt’s Impasto‘ of ‘Rembrandt gespiegeld

De afbeelding in de header is een reconstructie van de anatomische les van Dr. Deijman. Het komt uit een interessant, maar nog niet vrijgegeven, onderzoek van F. Ijpma, N. Middelkoop, T. V. van Gulik, ‘Rembrandt’s anatomy lesson of Dr. Deijman of 1656 dissected’. Het vage gedeelte in de afbeelding is de reconstructie waarin ik het bestaande overgebleven schilderijheb geplaatst.

Print deze pagina
Bovenstaand bericht is geschreven op 29 mei 2021 door in de categorie 2021, Algemeen

Vorige en volgende berichten

« Ouder: Nieuwer: »

Een willekeurig bericht

Ik schrijf op deze site over allerlei onderwerpen. Soms is het heel persoonlijk, soms vooral informatief of beschouwend. Hieronder een willekeurig bericht uit ruim 2000 berichten.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *