Ik ben al mijn leven lang een enthousiast lezer van factoids, factlets en tidbits. Volgens oudere nichtjes had ik voor mijn zesde al een leergierigheid voor feitjes. Mijn eigen vroegste herinnering ligt echter bij het abonnement op Okki, een tijdschrift voor zes- en zevenjarigen. Dankzij twee onderwijzende gepensioneerde oudtantes konden mijn broertjes en ik al op jonge leeftijd lezen en schrijven.

Okki was daarbij een goede oefening. Daaruit schreef ik feitjes over. De antwoorden van kinderlijke verwondering op wie-wat-en-waarom vragen. Het abonnement van Okki werd er op mijn achtste eentje op het tijdschrift Taptoe. Die had een rubriek ‘de Oude Wijze Uil’ met feitjes. Ik knipte ze allemaal uit en bewaarde de knipsels in een plakboek.

Het enthousiasme voor feitjes is nooit verdwenen. De feitjes vulde ik later aan met boeken waaruit ik vollediger kennis kon opdoen over allerlei onderwerpen.

Kennismaking met Tidbits

Dat die feitjes op een gegeven moment een tijdje tidbits werden genoemd merkte ik dertig jaar geleden. Een uitgever adviseerde me bij een boek, ‘doe er wat tidbits bij, dat maakt het luchtiger’. Zij bedoelde leuke feitjes in kadertjes her en der op een pagina, om het massieve beeld van doorlopende tekst te breken.

Ik gebruikte het woord daarna ook in adviezen aan klanten. De meesten kenden de betekenis niet. Inmiddels had ik uit onderzoeken al begrepen dat veel mensen van feitjes houden. Het is een van de redenen voor de populariteit van quizzen.

Factoids, factlets en tidbits

Tegenwoordig kennen we de drie Engelse woorden Factoids, factlets en tidbits. Ze hebben volgens sommigen een gelijkwaardige betekenis. Maar dat is onjuist. Vanzelfsprekend is het bij de uitleg belangrijk eerst het woord FEIT te definiëren: een feit is informatie dat onbetwistbaar waar is.

Wat is een factoid? Een factoid is waar, niet-waar of verzonnen informatie die door zijn presentatie als feit wordt geaccepteerd.

Wat is een factlet? Een factlet is een alledaags, onbeduidend feitje. Je zou het ook een nutteloos feitje kunnen noemen.

Wat is een tidbit, titbit of tit-bit? Een tidbit is een op zichzelf staand plezierig en min of meer volledig feit.

Factoids

Het woord factoid werd voor het eerst in 1973 gebruikt door Norman Mailer in zijn biografie van Marilyn Monroe. Hij gebruikt het woord op meerdere pagina’s. Op pagina 18 legt hij het uit wanneer hij afgeeft op het schrijfwerk van eerdere biografen. Mailer omschrijft factoids elders als: … ook als is het een onwaar of verzonnen feit, het wordt voor waar aangenomen omdat het in druk verschijnt.

Er zijn talrijke woorden met ‘fact’ en een achtervoegsel. Het achtervoegsel -oid is er daarbij slechts eentje. Maar wel met een duidelijke betekenis: -oid is een achtervoegsel bij een bijvoeglijk of zelfstandig naamwoord dat een onvolledige of onvolmaakte gelijkenis suggereert met dat naamwoord.

In het Nederlands kennen we het als -oïde. Dat gebruiken we in de betekenis van -achtig. We zouden kinderachtig dan als kindoïde kunnen schrijven. Dat doen we niet, in het Nederlands zien we het vooral bij wetenschappelijke termen. Een alkaloïde is oorspronkelijk een op alkali-gelijkende stof. Bij een humanoïde denken we aan een robot, een onvolledig of onvolmaakt mens. En planetoïden of astroïden lijken op planeten, maar zijn brokken materie die om de zon bewegen.

De LET achter het feit

Tja, ik schreef al dat er veel achtervoegsels zijn bij het woord ‘fact’. Factlet heeft er ook eentje. Het achtervoegsel -let is vergelijkbaar met -je in het Nederlandse. Een booklet is een boekje en een fruitlet een vruchtje. Met Engelse let-woorden kun je echter snel de fout in gaan.

Droplet is nog redelijk, het is geen dropje maar een druppeltje. Maar bij leaflet (brochure), wristlet (geen polsje, maar polsbandje), gauntlet (handschoen) en veel andere woorden is de betekenis anders dan onze -je of -tje.

Bij factlet ligt als vertaling feitje voor de hand. Hoe correct dat ook is, een woord kan uiteindelijk anders worden gebruikt. In het Nederlands beschouwen we een feitje als elk klein feit, een klein op waarheid berustend gegeven. De discussie is in de Engelse taal nog gaande. Maar factlet gebruiken ze vooral voor een onbeduidend, luchtig feit. Een tussendoor mededeling, die wel op waarheid berust.

Oorsprong van de Factlet

Een achtervoegsel toevoegen is natuurlijk niet moeilijk. Sommige bronnen melden als feit dat de Amerikaanse journalist William Safire als eerste ‘let’ toevoegde aan ‘fact’ . Maar dat is onjuist. Hij adviseerde slechts het woord Factlet te gebruiken, als beter alternatief voor Factoid. Daarmee maakte de bedoelde bronnen dus een factoid van een onjuist feit.

Het eerste gebruik van factlet is onbekend. De vroegste vermelding die ik bij een korte zoektocht vond komt uit 1978. De schrijfster gebruikt het in een tekst over het maken en vervormen van feiten, vooral in films. Het leuke is dat ze er een pleonasme van maakt, ‘little factlet’. Dat is wel een klein feitje.

Tidbit

Met een factlet meldt men dus een futiel feitje, een niemendal-oïde feit. Bij een tidbit gaat het om een serieus feit. De lezer zal het als aantrekkelijk, amusant of interessant ervaren. Het staat volledig op zichzelf, als een afgerond geheel.

Ik vroeg me af hoe lang een tidbit mag zijn. Daar is niets over bekend. Ik vermoed dat het van minimaal twee zinnen tot een kleine alinea van circa acht zinnen kan zijn.

Tidbit, Titbit en Tit-bit

Niet is natuurlijk leuker voor een voormalig Okki lezer nu enkele tidbits over titbits te plaatsen. Ok, aantal korte:

• In de Verenigde Staten en Canada schrijft met voornamelijk tidbit. In andere Engelse talige landen hebben titbit en tit-bit de voorkeur.
• Oorspronkelijk zijn tidbits kleine lekkernijen, zoals toffees. In diverse landen zijn dan ook restaurants te vinden die Tidbit of Titbit heten.
• Het woord tidbit wordt al vanaf ongeveer 1600 gebruikt. Het kwam volgens taalwetenschappers vanuit Scandinavische talen naar het Engels.
• Volgens vogeldeskundigen komt titbit van de titmouse, een zangvogeltje dat wij kennen als de tweekleurige mees.

Aanvullende informatie

• Mensen houden van quizzen. Het gaat daarbij vrijwel altijd om feitelijke kennis. Zelfs een programma als de Slimste Mens is daarop gebaseerd. De winnaars worden daarin gepresenteerd als intelligent, maar intelligentie heeft niets te maken met kennis van feiten.
• De column in de New York Times ‘On Language – Only the Factoids’ uit 1993 van William Safire 1993 (PDF - 211,59 KB)
• Een uitgebreid artikel over Factoids in het juridische tijdschrift ‘Green Bag‘ door Allen Rostron (PDF - 720,79 KB)
• Ik moest bij het schrijven over factoids denken aan onderzoekjes die ik deed voor teksten op deze site. Bij bronnen ontdekte ik regelmatig onjuiste feiten, die echter overal waren overgenomen. Interessant is dat het bij feiten ook gaat om de gebruikte woorden (zie ook hierboven de column van William Safire).
  • Bij mijn onderzoekje naar Fierljeppen bijvoorbeeld ontdekte ik dat wedstrijden al eerder werden gehouden dan de overal als eerste vermelde fierljep-wedstrijd. Schrijft iemand dat de eerste wedstrijd op 9 augustus 1958 werd gehouden, dan is dat onjuist. Want dat was de eerste wedstrijd van de daarvoor opgerichte Bond van Friese Verspringers. Op 10 augustus 1957 was er echter al een wedstrijd georganiseerd door de Bond van Friese Vogelwachten uit Winsum. Daaruit is de Bond van Verspringers voortgekomen.
• Van factoids zou je ook het volgende kunnen zeggen: als je een gegeven maar vaak genoeg herhaalt, wordt het vanzelf voor waar  aangenomen. Dat is immers de techniek achter nepnieuws.
• Zie ook het bericht ‘Titbits‘, met meer informatie over Tidbits