‘Baat het niet dan schaadt het niet’, zegt Kees als hij vertelt dat hij het elfenbankje gebruikt. Bij Kees is een tijdje terug darmkanker geconstateerd. Volgens Kees gebruiken Chinezen de paddenstoel al eeuwen. En steeds meer westers onderzoek zou aantonen dat het elfenbankje helpt bij kanker.

Om zijn uitspraken over het elfenbankje bij kanker te onderstrepen wappert hij met een stapel papier. Hij overhandigt ze mij en het blijken tientallen uitgeprinte onderzoeksverslagen. Vanzelfsprekend vind ik zijn verhaal interessant, maar behoud ik een gezonde scepsis.

Het elfenbankje, de Chinese achtergrond

De wetenschappelijke naam van het elfenbankje is trametes versicolor. Het heeft echter veel andere officiële en niet-officiële namen gehad. Daar zal ik hieronder nog iets over zeggen. Maar eerst kijk ik naar de Chinese achtergrond van het elfenbankje.

Het Chinese gebruik gaat heel ver terug. Er zijn aanwijzingen dat het medicinale gebruik minstens drie eeuwen teruggaat. Toen zouden Chinese heersers al Yunzhi (de Chinese naam voor het elfenbankje) gebruiken. Ze gebruikten het echter voornamelijk als thee en soep.

Compendium van Materia Medica

Later komt het elfenbankje voor in teksten van Chinese schrijvers. De meest aangehaalde beschrijving is die in het boek ‘Compendium Materia Medica’. Dat verschijnt eind 16^de eeuw. Voor het boek verzamelde de Chinese arts en apotheker Li Shizen eerdere teksten van Chinese medische geleerden.

Volgens de beschrijving van Shizen helpt Yunzhi (of Yun Zhi) goed voor het aansterken van het lichaam, verhogen van de energie en het verhelderen van de geest. Door de samenwerking van chemische stoffen zorgt de paddenstoel voor meer goede gezondheidseffecten. Shizen zou zelfs al iets hebben geschreven over het versterken van het immuunsysteem en de behandeling van kanker.

Medicinaal gebruik eeuwen oud

Het zijn niet alleen Chinezen die de medicinale waarde van paddenstoelen, waaronder het elfenbankje, onderkennen. Iets later dan de Chinezen gebruiken ook Japanse keizers paddenstoelen om gezondheidsredenen. Zelfs bij de Russen is eeuwenoud gebruik vastgesteld.

Historisch paddenstoelgebruik vindt echter voornamelijk plaats in Azië. Sommige bronnen melden wel andere volken. Maar bijvoorbeeld bij Indianen is al aangetoond dat zij geen of nauwelijks paddenstoelen gebruikten, maar medicinale planten. Wel zouden ze al zijn gebruikt door Sjamanen, genezers uit het Aziatische deel van Rusland  die vaak worden verward met de medicijnmannen van de Indianen.

Europees onderzoek en naamgeving

Curtis Gates Lloyd

In het Westen is altijd wel een zekere interesse geweest in paddenstoelen. In de tijd van Li Shizen begint echter pas het eerste serieuze onderzoek naar het elfenbankje in Europa. Vanuit het kijken naar paddenstoelen ontstaat dan geleidelijk mycologie, het onderzoek naar schimmels. Dat begint met het benoemen en classificeren door Pier Antonio Micheli, die velen als grondlegger van de mycologie beschouwen.

Het was echter de Zweedse wetenschapper Carl von Linnaeus die het elfenbankje zijn eerste officiële naam gaf. Hij noemde het in 1753 Boletus Versicolor in deel twee van zijn Species Plantarum.

Bijna een eeuw later vond zijn landgenoot Elias Magnus Fries die naamgeving niet juist. Hij bracht het elfenbankje in 1821 in zijn trilogie Systema Mycologicum onder in het geslacht Polyporus en noemde het Polyporus Versicolor.

Zijn Franse collega mycoloog Lucien Quélet veranderde dat 65 jaar later in Coriolus Versicolor. Die naam wordt nog steeds gebruikt. Maar de officiële naam is sinds 1920 Trametes Versicolor. De Amerikaan Curtis Gates Lloyd gaf kort voor zijn overlijden die naam aan het elfenbankje.

Meerdere namen voor het elfenbankje

Vanzelfsprekend noemen alleen Nederlandstaligen deze specifieke paddenstoel een elfenbankje. Dat is immers een Nederlands woord. In Engeland vinden ze deze paddenstoel lijken op de staart van een kalkoen. Zij noemen het ‘Turkey Tail’. En in China hebben ze associaties met wolken en heet het een wolkenzwam (Yunzhi). Maar dat zijn bijnamen, in de wandelgangen van het dagelijks leven.

Er zijn in de loop van de tijd, naast bovengenoemde namen, echter meerdere officiële namen geweest. Sommige mycologen beschouwen die als synoniemen. En enkele daarvan zijn nog geaccepteerd, maar niet in gebruik.

Medicinaal en eetbaar

Toen ik me na het bezoek aan Kees verdiepte in het elfenbankje viel me iets op. Hét elfenbankje bestaat niet. Mycologen onderscheiden meerdere soorten, dat is bekend. Maar het gewone elfenbankje, de trametes versicolor, ziet er toch overal verschillend uit. Dan kan komen doordat de fotografen het verschil niet kennen tussen de trametes versicolor en andere trametes soorten. Maar het kan ook met het jaargetijde te maken hebben of met de samenstelling van de bodem en overige groeiomstandigheden.

Wellicht is dat de reden dat het elfenbankje in sommige landen bekend staat als eetbaar. Terwijl ze daarover in andere landen een voorbehoud maken of het oneetbaar noemen (wat niet hetzelfde is als giftig).

Een deel van het probleem ontstond in het verleden al. Bij de classificering wijzigde de indeling van paddenstoelen regelmatig. Een bepaalde paddenstoel ging dan naar een andere familie, geslacht of soort en/of kreeg een andere naam. Gelukkig kunnen we er bij vrijwel alle vermelding van oneetbaar bij elfenbankjes van uitgaan dat ze niet giftig zijn. Oneetbaar verwijst dan voornamelijk naar te bitter of weinig smaakvol.

Thee, soep en gerechten

Het elfenbankje in chinese soep met gekonfijte dadels en buikspek.

Dat is ook de reden waarom de Chinese keizers het elfenbankje in het verleden slechts als thee of soep gebruikten. Toch werd deze paddenstoel in Zuid-China lang geleden al in meerdere gerechten gebruikt.

Het waren vooral Hakka-Chinezen die dat deden. Zij brachten hun traditionele eetgewoonten vanaf 1853 naar Suriname, kort voor de afschaffing van de slavernij.

In de smeltkroes van bevolkingsgroepen beïnvloedden deze Chinezen de Surinaamse keuken. Surinamers die onder die invloed koken gebruiken het elfenbankje in hun oestersaus, salades en gerechten met varkensvlees. En bijvoorbeeld in het Chinees-Surinaamse gerecht Tjauw min Moksi (bij meerdere soorten vlees: moksi meti).

Kankeronderzoek en Polysaccharide Krestin

Maar hoe zit het met het elfenbankje en kankeronderzoek? Chinese en Japanse keizers gebruikten de paddenstoel vanwege vermeende medicinale werking. Modern onderzoek naar de medische kwaliteiten vindt pas plaats sinds kort na de Tweede Wereldoorlog. En toen waren het nog voornamelijk Chinese en Japanse onderzoekers die de Trametes Versicolor onder de loep namen.

Dat waren overigens niet alleen medische onderzoekers. In Japan bijvoorbeeld begon een chemicus in 1965 een onderzoek naar de bestanddelen van het elfenbankje. Dat deed hij nadat de tumoren van de maagkanker van zijn buurman waren verdwenen na het korte tijd gebruiken van de paddenstoel. Het onderzoek van de chemicus, die werkte bij Kureha Chemical, leidde tot de ontdekking van het koolhydraat Polysaccharide Krestin (PSK).

Meer onderzoek gewenst

Daarna werd vooral onderzoek gedaan naar PSK bij diverse vormen van kanker en overige gezondheidsklachten. Geleidelijk ontdekte men daarbij andere werkzame stoffen in het elfenbankje en de werking daarvan.

Veel onderzoekers zijn positief. Met name bij prostaatkanker en borstkanker lijkt het elfenbankje te helpen. Of ondersteunt het op zijn minst de behandeling, bijvoorbeeld bij chemotherapie. In China en Japan gebruiken artsen extracten van de paddenstoel al ruim 40 jaar als aanvulling op gangbare behandelmethoden van verschillende kankers.

In het Westen is de medische wereld echter behoudend in het gebruik van het elfenbankje. Daar adviseren meerdere organisaties, die zich met kanker bezighouden, meer onderzoek te doen. Tegelijkertijd melden enkele van die organisaties dat ze aanwijzingen hebben dat tremates versicolor kan bijdragen aan de overlevingskansen van kankerpatiënten.

De elfenbankje problemen

In feite spelen bij het elfenbankje dezelfde problemen als ik eerder meldde bij kaneel, wasabi, cacao en dergelijke. De verkrijgbare producten zijn vaak niet dezelfde als waarmee onderzoek wordt gedaan. Daarbij komt bovendien het hierboven geschetste probleem, dat de trametes versicolor mogelijk niet in elk land hetzelfde is.

Het heeft dan wel overal dezelfde karakteristieken, maar in de basis zijn er verschillen. Je zou het kunnen vergelijken met een druif, denk ik. Kies een druif, bijvoorbeeld een Cabernet Sauvignon, en koop een paar flessen uit verschillende landen en proef. Een somelier kan je vertellen welke smaken je kunt onderscheiden door verschil in grondsoort, oogsttijd en dergelijke.

Onzuivere producten

Een ander probleem is dat de verkrijgbare producten niet zuiver zijn. Bij testen in laboratoria bleken meerdere als trametes versicolor verkochte poederproducten delen van andere paddenstoelen te bevatten. In een geval was zelfs slechts 2% van het elfenbankje aanwezig. Het potje bleek aangevuld met vermalen champignon. In dat geval heb je meer aan onderzoek naar de medische kwaliteiten van champignons.

Het is mogelijk een van de redenen dat de Europese Unie het elfenbankje op de lijst van ‘nieuwe voedingsmiddelen’ plaatste. Daarop staat voedsel dat voor 15 mei 1997 nog niet werd genuttigd door mensen in de EU. Het gaat daarbij ook om oud voedsel, zoals het elfenbankje, dat in een product wordt aangeboden, met nieuwe technologie is geproduceerd (bewerkt en verwerkt) of dat voor die datum alleen buiten de EU werd gegeten.

Zelf plukken van het elfenbankje

Het elfenbankje in Nederland is eetbaar. Je kunt het dus zelf plukken. In Nederland is commercieel plukken verboden. Maar voor eigen gebruik plukken mag tot een gewicht van 250 gram per persoon. Echter, in veel bossen is het alsnog verboden. Dat bepaalt de eigenaar van het bos. Deels doet hij dat omdat de paddenstoelen zijn eigendom zijn, en plukken dus eigenlijk stroperij is. Maar veel paddenstoelen zijn ook gewoon voedsel voor in het bos levende dieren.

Je kunt het elfenbankje echter ook gewoon zelf kweken in je tuin. Het groeit op dood hardhout van loofbomen. In Nederland vooral op stronken en takken van de berk. In principe kan het daarop het hele jaar voorkomen, maar dat hangt nauw samen met de weersomstandigheden.

Aanvullende informatie

• Veelgestelde vragen die je na bovenstaande kunt beantwoorden:
  • Is het elfenbankje giftig? Nee. En voor eigen gebruik mag je het ook in Nederland plukken, tenzij plaatselijk andere regels gelden.
  • Is het elfenbankje eetbaar? Ja, het is eetbaar en met name in de Surinaamse en Chinese keuken kun je recepten vinden.
  • Is het elfenbankje medicinaal te gebruiken? Ja, volgens meerdere onderzoeken kan dat. Wel is het raadzaam daarbij je huisarts te raadplegen en het elfenbankje bij een apotheek aan te schaffen.
• Voor meer informatie over paddenstoelen en de medicinale werking daarvan, bijvoorbeeld bij kanker, verwijs ik graag door naar Peter van Ineveld. Hij is een expert op het gebied van behandeling met medicinale paddenstoelen. Zijn kennis draagt hij onder ander uit via zijn bedrijf Althera.
• Paddenstoelen zijn ingedeeld bij planten, maar evolutionair gezien zijn ze meer verwant aan dieren.
• Over de chemicus die PSK ontdekte. Zijn werkgever, Kureha Chemical, bracht het in 1977 als een product tegen kanker op de markt. Het heet Krestin en is volledig geproduceerd met het elfenbankje. Het was lange tijd een zelfstandig gebruikt product in de Japanse medische wereld. In 1989 verbood de overheid het zelfstandig gebruik, waarna artsen het inzetten ter ondersteuning bij chemotherapie. Het versnelt het herstel en de respons van het immuunsysteem.
• De Trametes kent vele soorten. Regelmatig plaatsen mycologen echter paddenstoelen in een ander geslacht of komt er een trametes uit een ander geslacht bij. Dit op basis van de ontdekking van kleine verschillen. Het verwarrende is daarbij dat veel soorten op de trametes versicolor lijken en elfenbankje worden genoemd.
• De foto in de header is gemaakt door Jan Willem Jongepier, een amateur-mycoloog uit Zeeland (Saxifraga)

Onderzoek

Ik heb veel onderzoek gevonden naar de medicinale kwaliteiten van het elfenbankje. Daarbij keken de onderzoekers vaak naar deelgebieden, bijvoorbeeld naar specifieke vormen van kanker, de werking van een werkzame stof als PSK en dergelijke. De conclusies zijn opvallend vaak positief. Enkele voorbeelden van onderzoek:

• Een ouder onderzoek uit 1996 van de Chinees Dong en collega’s naar de  werkzame stof Polysaccharide Peptide in het elfenbankje (PDF - 119,12 KB)
• Maria OP Szeto keek in 2008 naar de klinische relevantie bij kankerbeheer van extracten van Trametes versicolor (PDF - 95,49 KB)
• Standish keek met collega’s naar de inzet van het elfenbankje voor immuuntherapie bij borstkanker (PDF - 74,61 KB)
• Rios en zijn team beschreven in 2010 de biotechnische toepassingen en de mogelijkheden van Trametes versicolor (PDF - 560,02 KB)
• Costa beschreef in 2016 enkele zaken rondom het niercelcarcinoom (nierkanker) waar bij de behandeling supplementen en het elfenbankje werden gebruikt (PDF - 119,12 KB)
• ‘Immunomodulatory properties of Coriolus Versicolor’ is de titel van het rapport uit 2017 van Saleh en collega’s (PDF - 1,05 MB)
• Pop en zijn collega’s geven in 2018 een beschrijving van de karakteristieken van Trametes versicolor en de medische en gezondheidheidsvoordelen (PDF - 461,05 KB)
• Het rapport van Benson en zijn team uit 2019 is stellig en duidelijk in de titel: ‘The mycelium of the Trametes versicolor mushroom show potent immune activating properties’ (PDF - 4,24 MB)
• Winder en zijn twee Poolse collega’s keken in 2021 naar het gebruik van extracten van Trametes versicolor in de oncologie (PDF - 1,00 MB)

De naamgeving in oude boeken

Natuurlijk ben ik op zoek gegaan naar de oude boeken met de originele teksten over de naamgeving. Het zijn nogal grote bestanden. Daarom hier alleen de betreffende pagina’s. Wil je het hele boek mail me dan even.

• Species Plantarum V2 – Linneaus (1707-1778) 1753 (herdruk 1908 (JPG - 144,75 KB)
• Systema Mycologicum – Elias Magnus Fries (1794-1878) 1821 (JPG - 160,60 KB)
• Enchiridion fungorum in europa – Lucien Quelet (1832-1899) 1886 (JPG - 140,04 KB)
• Mycological writings –  Curtis Gates Lloyd (1859-1926) 1920 (JPG - 242,78 KB)
• Op de website ‘Nederlandse soorten‘ vond ik een overzicht van allerlei andere namen, naast de vier bovenstaande.