- René van Maarsseveen - https://renevanmaarsseveen.nl -

Skyline van Utrecht en Arnhem

Skyline van Utrecht en Arnhem

Bij Christiaan hangt een skyline van Arnhem boven de bank. Gisteren was ik bij hem op bezoek. Hij heeft enkele maanden geleden een nieuw appartement gekocht. Er wordt nog volop verbouwd, maar de afspraak stond al een tijdje. Dus lieten we hem doorgaan. In zijn woonkamer viel me direct de tekening boven de bank op.

‘Skyline van Utrecht?’, vroeg ik terwijl ik er dichter naar toe liep. Ik kende de afbeelding immers. En Christiaan werkt in Utrecht, dus helemaal vreemd was mijn vraag niet. Maar het bleek onderstaande afbeelding van een skyline van Arnhem.

Skyline van Arnhem

Skyline van Arnhem (bron: Muldershouse bij Bol.com)

‘Ik ken zo’n skyline van Utrecht’, meld ik. ‘Dat er ook eentje van Arnhem is, wist ik niet’. Daarop vertelt Christiaan over de achtergrond van de afbeelding boven zijn bank.

Skyline van Utrecht

De skyline van Utrecht vind ik zelf vanzelfsprekend het meest interessant. Die is gemaakt met een plattegrond uit 1598 van Adam van Vianen. Deze ambachtsman werkte ook als etser en graveur, maar hij werd vooral bekend als zilversmid. Onder de plattegrond van Utrecht illustreerde hij een skyline van Utrecht, zoals dat er eind 16de eeuw uitzag.

Een tekenaar of ambachtsman uit onze tijd heeft die ruim 400 jaar oude illustratie vrijgesteld, schoongemaakt en weet-ik-niet-wat. De originele afbeelding is 50 cm breed, de moderne skyline van Utrecht is ruim een meter breed.

Vooral veel kerken in de skyline van Utrecht

Toen ik de tekening van de skyline van Utrecht voor het eerst zag, vielen me vooral de vele kerken op. De domtoren is daarbij vanzelfsprekend het opvallendst. De vierkanten kolos van de Buurkerk is ook duidelijk herkenbaar.

Door de positie van die twee torens ten opzichte van elkaar is enigszins een zichthoek te bepalen; het globale standpunt van Adam van Vianen bij het tekenen. Hoewel hij het waarschijnlijk vanuit zijn hoofd tekende of niet al te nauwkeurig de realiteit vastlegde, is zijn kijkrichting vanuit het Westen.

Zo’n afbeelding blijft echter uitnodigen te puzzelen. Zoals ik dat ook deed bij de foto die ik ooit maakte van een skyline van Utrecht. Bij de getekende skyline zoek je dan naar de kerken en andere gebouwen die er nu nog zijn.

skyline van Utrecht

Skyline van Utrecht (bron: Muldershouse bij Bol.com)

Kerken in Utrecht

Dat kun je echter niet doen zonder enige kennis van kerken in de 16de eeuw. Je daarin verdiepen geeft direct leuke informatie over de geschiedenis van Utrecht. Want het blijkt een interessante tijd. Het bisdom Utrecht, dat viel onder het aartsbisdom Keulen, droeg in 1528 de bestuursmacht aan keizer Karel V. In 1559 kwam het tot een verdere verdeling. Toen de landsindeling veranderde van kerkelijke grenzen naar de grondrechten van landsheren.

Utrecht werd een aartsbisdom met vijf onderhorige bisdommen. Ze had al vijf kapittels. Die waren voor de 12de eeuw ontstaan, te weten Dom, Oudmunster, St. Jan, St. Pieter en St. Marie met hun vijf grote kerken. Daarnaast waren er vier parochiekerken, 24 kloosters, 21 gasthuizen en een abdij.

Vanaf 1568 leidde de Nederlandse Opstand geleidelijk tot het einde van Utrecht als bisschopsstad. De katholieken en protestanten leefden nog enige tijd vreedzaam samen. Maar na enkele beeldenstormen verbood het stadsbestuur in 1580 de katholieken hun godsdienst. Enkele jaren later tekende Adam van Vianen zijn skyline van Utrecht.

Adam van Vianen

Adam van Vianen is geboren, getogen en gestorven in Utrecht. Zijn familie bestond uit zilversmeden. Van Vianen had echter ook liefhebberij in het brouwen van bier. En hij was graveur zoals we zien aan de ets van de plattegrond. Graveren deed hij echter vooral aan zilverwerk.

Het Centraal Museum in Utrecht bezit drie zilverwerken van Adam van Vianen. Het Rijksmuseum staat echter bekend als verzamelaar van zijn werk. Ze bezitten een grotere collectie zilver van hem. En ze hebben ook veel etsen die Theodor van Kessel van Adams werk maakte.

Voor het overige verwijs ik naar wikipedia. Daar staat dat Adam van Vianen na het overlijden van zijn eerste vrouw, hertrouwde met Catharina van Wapenvelt. Alleen van dat huwelijk is momenteel de, overigens voor mij onleesbare, trouwakte terug te vinden in het Utrechts Archief.

Skyline van Arnhem

Skyline-Arnhem met plattegrond

De gehele plattegrond met twee skylines van Arnhem door N. van Geelkercken

De modern uitgevoerde oude skyline van Arnhem is van een plattegrond gemaakt door Nicolaes van Geelkercken. Hij leefde ongeveer in dezelfde tijd als Adam van Vianen. Maar Van Geelkercken maakte de ets in 1639.

De opbouw van de stad in die tijd lijkt wel wat op de skyline van Utrecht. Een grote toren in het midden en daar omheen meerdere kleine torens. Arnhem was ook een ommuurde stad in die tijd, blijkt uit een kaart uit 1652.

Bijzondere eeuw

De eeuw ervoor was ook voor Arnhem een bijzondere in zijn geschiedenis. In 1543 ging het hertogdom Gelre, waar Gelderland naar is genoemd, op in het Habsburger Rijk. Arnhem bleef een van de vier hoofdsteden. Maar de Habsburger Karel V beschouwde Arnhem min of meer als hoofdstad.

Na de Tachtigjarige Oorlog, die begon in 1568, werd Gelre opgedeeld. Een deel van de gebieden met steden ging in 1579 mee met de Unie van Utrecht. Later sloot Arnhem zich daarbij aan. De diverse steden ging deel uitmaken van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (RZVN). De Oorlog duurde nog tot 1648, daar heeft Nicolaes van Geelkercken niet op gewacht.

Nicolaes van Geelkercken

Nicolaes van Geelkercken is geboren in 1585 in Scherpenseel. In tegenstelling tot Adam van Vianen, een fulltime cartograaf. Hij werkte in meerdere plaatsen. In 1628 verhuisde naar Arnhem. Daar ging hij als cartograaf werken aan de Historia Gelrica, de officiële Gelderse geschiedenis- en landbeschrijving. Twee jaar later werd hij ook aangesteld als landmeter voor de provincie Gelderland.

Volgens enkele historici is de plattegrond en skyline van Arnhem zijn laatst bekende werk. Van Geelkercken overleed echter pas 17 jaar later in Arnhem. Dus wellicht dat er nog eens iets van hem opduikt.

Van Geelkercken maakte de originele plattegrond met skyline 41 centimeter breed en 32 cm hoog. Door de kaart schoon te maken en het als lijntekening te bewerken is de moderne versie die ik bij Christaan zag bijna 1 meter breed. De hoogte is ongeveer 20 cm.

Aanvullende informatie