Kop van Jut - Henkdrik en Stientje

Kop van Jut, een kermisattractie met verhaal

‘Weet jij waar het begrip Kop van Jut vandaan komt?’, vraagt John. Aan zijn toon hoor ik dat het geen echte vraag is. Hij weet het antwoord al en wil mij dat graag vertellen. Het maakt daarbij niet uit of ik zijn vraag met ‘ja’ of ‘nee’ beantwoord.

Hoewel ik het antwoord weet, antwoord ik ontkennend. Daarop overhandigt hij mij, in tegenstelling tot wat ik verwachtte, een briefje met het verhaal van de Kop van Jut. Doordat ik de oorsprong ervan al ken, valt me met name het gebrek aan details op. Zoals me dat, en de onjuistheden, ook al was opgevallen in andere berichten over de Kop van Jut.

De Kop van Jut, gangbaar gebruik

We kennen twee betekenissen van de Kop van Jut. Het is een kermisattractie waarbij je met een hamer een klap moet geven op een onderdeel. Daarmee zet je een hefboom in werking waarmee een gewicht omhoog schiet. Hoe hoog het gewicht komt hangt af van de kracht van de gegeven klap. Het wordt daarom door sommigen ook wel een ‘sterke man’- spel genoemd.

Een tweede betekenis is meer figuurlijk. De uitdrukking gebruikt men dan om een slachtoffer of zondebok aan te wijzen. Bijvoorbeeld als meerdere mensen oorzaak zijn van het mislukken van een project, wijst men er eentje als schuldige aan. Die is dan de kop van jut.

De kop van Hendrik Jacobus Jut

De oorsprong van de Kop van Jut ligt rond het strafproces van Hendrik Jacobus Jut en zijn zwangere vriendin Christina (Stientje) Goedvolk. Zij vermoordden op 13 december 1872 in haar Haagse woning de weduwe Maria van der Kouwen – ten Cate en haar huishoudelijke hulp Helena (Leentje) Beeloo.

De beide moordenaars leefden een tijdje welvarend van de goederen die zij stalen. Hun gedrag begon echter op te vallen en riep vragen op. Ze werden opgepakt en op 6 april 1876 beschuldigt van de dubbele moord. Er volgde een proces op 27, 28 en 29 april. Begin mei hoorde Hendrik Jut een veroordeling tot levenslang voor de moord en zijn vriendin moest twaalf jaar naar het tuchthuis, schuldig bevonden aan diefstal.

De moord had wel wat losgemaakt bij de Haagse bevolking. Zij liepen volgens de berichten uit die tijd door straten, verwijzingen roepend naar zijn kop. De moord zou Hendrik zijn kop moeten kosten, de doodstraf dus. Maar die was in 1870 afgeschaft.

Veel documentatie en gemiste details

Er zijn veel documenten en websites geschreven over de moord en het ontstaan van de kop van jut. In de meeste gevallen zijn het min of meer gelijke verhalen. Daarin ontbreken echter de details, die ik juist zo waardeer in dit soort teksten. Waarom immers niet, als je toch het verhaal vertelt, volledigheid nastreven.

Bij een moord hoort niet alleen een jaartal, maar ook een precieze datum. En een moordenaar of willekeurig welk ander persoon heeft niet alleen initialen, maar ook volledige voornamen. En dat Hendrik in beroep ging tegen zijn veroordeling en Christina in haar lot berustte is op zichzelf ook een opmerkelijk gegeven.

De dood van Hendrik Jut

Dat Hendrik Jut twee jaar na zijn strafbepaling overlijdt staat in meerdere documenten. Maar dat de Rotterdam na een moord in Den Haag in de strafgevangenis van Leeuwarden niet. En ook blijft bij vrijwel alle berichten de doodsoorzaak onvermeld.

Wellicht is die oorzaak in het algemeen niet interessant. Maar het is bekend en op zichzelf een gegeven met historische waarde. Hendrik Jut had al een tijdje een longontsteking. Dit werd een vliegende tering, oftewel een zeer snel verlopende tuberculose. Hij overleed op 12 juni 1878 in Leeuwarden.

Vier jaar later ontdekt de Duitse arts Robert Koch, los natuurlijk van de dood van Jut, de bacterie die tuberculose veroorzaakt. En TBC, zoals wij het kennen, is een ziekte die wereldwijd nog steeds in de top-10 van doodsoorzaken staat.

Kop van Jut was een hoofd

De uitdrukking Kop van Jut hebben we te danken aan een slimme kermisexploitant. Daar zijn de meeste geschiedschrijvers het wel over eens. Hij stond in 1876 op een van de negen terreinen van de jaarlijkse Haagse kermis aan het Voorhout, de Vijverberg en Buitenhof. Er waren ruim 110 attracties.

De betreffende kermisexploitant plaatste in twee tentjes, waarschijnlijk kort na de uitspraak ‘Levenslang’, twee apparaten zoals hierboven beschreven. Maar in plaats van een plaat om op te slaan, zoals we dat nu kennen, moest je op een hoofd slaan.

Tijdens de kermis in 1876 kreeg beide apparaten een hoofd voorstellend Hendrik en Christina. De kermisman had er een bordje bij geplaatst waarop in slechts Nederlands stond: Slaad op het hooft van Jut.

Het hoofd van Jut

In Den Haag en omgeving werd de attractie na 1876 Hoofd van Jut genoemd. Die naamgeving hanteerden ook mensen op Amsterdamse en andere kermissen in het westen van Nederland nog enige tijd. Maar het lag waarschijnlijk toen al minder lekker in de mond.

Drie jaar later duikt de huidige naam Kop van Jut op in kranten. Ze bestonden nog even naast elkaar, maar na een paar jaar kreeg het hamerslag apparaat vooral de huidige naam.

Daarna werd het ook al snel gebruikt voor de tweede betekenis. Dat gebeurde nadat er allerlei spotprenten verschenen in met name Franse en Engelse tijdschriften waarin de Kop van Jut een rol speelde. Er zijn overigens ook zulke spotprenten in Nederland. Een bekende is die uit 1886 gemaakt door de Leidse illustrator Jan Holswilder, die toen al lange tijd in Den Haag woonde.

Geschiedenis van het apparaat

Gebruikte de kermisexploitant in Den Haag in 1876 een zogenaamde Lukas, zoals sommige verhalen melden? Dat zou kunnen. Bij dit Duitse apparaat, dat men ook wel Haupt der Lucas noemt, sla je de hamer op een hoofd. Maar in Frankrijk kennen ze eenzelfde kermisapparaat als Tête de Turc, inderdaad ‘hoofd van een Turk’.

Over de geschiedenis van het apparaat zijn weinig exacte gegevens bekend. Sommige historici schrijven dat de geschiedenis van onze huidige kermisattracties rond 1500 begint. Ze kwamen voort uit goocheltrucs en ontwikkelden zich door verbetering van de techniek en mobiliteit. In de 19de eeuw kwamen de apparaten voor krachtmeting in opgang.

Eerste kop van jutten

Eén van de eerste apparaten was rond 1845 waarschijnlijk een voorloper van de Franse Tête de Turc. In zijn oudste vorm bestond die uit een kast met een kussen erop, verbonden met een meetinstrument. Dat kussen verving men later door een hoofd, gelijkend op een Turk. En later werd het meetinstrument vervangen door een paal met bellen.

Er waren toen echter al meerdere tussenvormen geweest. En in Engeland, Duitsland en Nederland had men zijn eigen varianten ontwikkeld. De Kop van Jut zoals we die nu nog kennen ontstond in elk land ongeveer tegelijkertijd. Dat zal niet lang voor de kermis in Den Haag zijn geweest.

Populair als kermisattractie werd de Kop van Jut echter pas rond 1900. Er waren toen enkele kermisbeurzen en wereldtentoonstellingen geweest waar kermisattracties onder de aandacht werden gebracht.

Buitenlandse namen van de kop van jut

Wij gebruiken in Nederland maar een naam voor de kermisattractie. Kop van Jut dus. In Duitsland hebben ze ook aan één naam genoeg, Lukas. En jawel, soms noemen ze het daar Haupt den Lukas (hoofd van Lukas).

In Frankrijk is het dus Tête de Turc. Andere namen en omschrijvingen die ze gebruiken zijn La Mailloche (letterlijk De Hamer) en La Martoche. Vaak met daarvoor Le Jeu de (het spel van).

In Engelstalige landen is de meest gebruikte naam High Striker. Er zijn wel enkele andere namen in omloop. Die verwijzen vooral naar de krachtmeting.

Vooral varianten op omhoog slaan

In Italië houden ze het eenvoudig op Prova di Forza (krachttest). Evenals in andere landen kom je daar ook streekgebonden benamingen tegen. In Italië bijvoorbeeld Re di Mortello (hamerkoning), Gioco del martello (spel met de hamer) of Attaccanto Alto (hoge aanvaller).

Die laatste Italiaanse term lijkt dan weer op het Engelse High Striker. En dat is eigenlijk wel een omschrijving die in meerdere landen wordt gebruikt. In vrijwel alle landen kun je een vertaling van hoge aanvaller of hoog punt gebruiken. Wanneer je het zegt in combinatie met kermis, carnival of zoiets dan sturen ze je vrijwel zeker naar een kop van jut.

De bedenker van de Kop van Jut?

Bulls Head - variant Kop van Jut

Een Bull’s Head – een krachtmeting zoals de Kop van Jut.

Hoe de kermisexploitant heette die in Den Haag stond heb ik niet kunnen vinden. Wellicht was het enige originele aan zijn attractie dat hij de beeltenissen van Hendrik en Christina gebruikte.

Zoals in vrijwel alle branches hebben kermisattracties ook vele vaders. Dat is niet verwonderlijk. Doorgaans wordt immers doorgebouwd op bestaande zaken. De ene kermisexploitant doet een aanpassing die een attractie leuker maakt, een andere geeft er een extra draai aan en het wordt ineens een nieuw apparaat. Kijk bijvoorbeeld eens naar de Oostenrijkse Watschenmann.

Toch is er een persoon die volgens geschiedschrijvers extra aandacht verdient als het om kermisattracties gaat. De Deen Johannes Peter Langgraad was, naast andere activiteiten, vooral ook uitvinder. Hij bedacht diverse attracties voor het bekende Tivoli Garden en andere pretparken. Op sommige nam hij zelfs patent. Daarbij bijvoorbeeld de Bull’s Head, een krachtmeter zoals de Kop van Jut.

Details rond de Kop van Jut

Ik stoor me regelmatig aan krant- en tijdschriftjournalisten en schrijvers van blogs. Ze schrijven van elkaar over, zelfs onjuiste details, en/of zoeken geen aanvullende informatie bij details. Hoeveel moeite is het bij een jaartal even een dag en maand te zoeken en vermelden. Dat onjuist overnemen gebeurt bij alledaagse onderwerpen, zoals fierljeppen. Maar evengoed bij wetenschappelijke berichten, zoals ik schreef bij bijvoorbeeld kaneel en cacao.

Rondom de Kop van Jut zijn echter meerdere artikelen verschenen waarbij de moeite is genomen gedetailleerd te zijn. Een aantal van die artikelen heb ik hieronder opgenomen.

De Akte van Beschuldiging

Interessant en gedetailleerd is om te beginnen de akte van beschuldiging. Deze werd begin april 1876 opgesteld. Het is een uitgebreid document waaruit meerdere kranten gehele passages overnamen.

Een officieel lijkende versie verscheen in het Weekblad van het Regt. De scan is moeilijk leesbaar ( Akte van Beschuldiging - Weekblad van het Regt (3 downloads ) ). De tekst lijkt echter vrijwel identiek aan die in andere kranten, bijvoorbeeld in De Tijd van 5 april 1876 ( De Zaak Jut - De Tijd (1 download ) ).

Documenten, artikelen en berichten

Overige berichten, links e.d.

Print deze pagina
Bovenstaand bericht is geschreven op 30 januari 2022 door in de categorie 2022, Algemeen, Geschiedenis

Vorige en volgende berichten

« Ouder: Nieuwer: »

Een willekeurig bericht

Ik schrijf op deze site over allerlei onderwerpen. Soms is het heel persoonlijk, soms vooral informatief of beschouwend. Hieronder een willekeurig bericht uit ruim 2000 berichten.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *