Over de dood en specifiek de natuurlijke dood is veel te zeggen. In misdaadfilms en -boeken speelt de vraag of iemand een natuurlijke dood stierf. Forensisch specialisten zeggen dat Nederland de dood te weinig onderzoekt. Ze vermoeden dat een niet-natuurlijke dood veel vaker plaatsvindt dan nu geregistreerd. En zo zijn er wel meer invalshoeken.

Vanmorgen las ik in een krant dat Nederlanders niet of nauwelijks over de dood praten. Dit leidt tot een minder goed afscheid en bij de achtergeblevenen tot spijt. Ik herken daar wel iets in, terugkijkend naar het overlijden van enkele vrienden en kennissen.

Mijn vaders overlijden

De kop van het krantenartikel doet me terugdenken aan het overlijden van mijn vader. Die kop luidt: ‘vroeger speelden thuis de kinderen om de kist’. Mijn vader werd na zijn overlijden opgebaard in de huiskamer van zijn woning. Familie, vrienden en bekenden hadden daardoor niet een uurtje om afscheid te nemen. Ze konden drie dagen komen wanneer ze wilden en zolang als ze wilden.

Maar wat ik me vooral herinner was dat het afscheid nemen veel mooier plaatsvond. Dat zag ik vooral aan de kinderen van mijn jongste broer. De eerste dag vond mijn 14-jarige nichtje de open kist met opa eng. Een dag later liep ze er met haar moeder naar toe. Daarna ging ze er zelf regelmatig even kijken. Soms raakte ze hem aan, andere keren zag ik haar in gedachten.

Eerste rouwverwerking

Drie dagen een open kist geeft iedereen een mooie, rustige mogelijkheid tot eerste rouwverwerking, dacht ik. En ik denk eraan terug, telkens als ik weer een uurtje langsga bij een overleden persoon. Dat is doorgaans in de rij even langs een kist te schuifelen. Daarna mogen een paar opmerkingen worden gemaakt over de dode; maar we moeten het liefst bij algemeenheden houden.

Het gesprek gaat daarna al snel over het weer, voetbal en andere alledaagse zaken. Slechts in enkele gevallen krijgen anekdotes dan nog een kans. Ik houd het daarom het liefst bij mijn eigen herinneringen, die ik dan meestal ook voor mezelf houd.

Natuurlijke dood, wat is dat?

Tijdens het lezen van het bericht in de krant moet ik echter ook denken aan iets anders. Een aantal maanden geleden kwam ik namelijk een tekst tegen over een natuurlijke dood. Ik deed archiefonderzoek voor een klant. Onverwacht en niet passend bij de zoekopdracht was er ineens ook die tekst tussen de zoekresultaten. Ik kom daar zo dadelijk op terug.

Want wat is een natuurlijke dood? De tegenwoordig gangbare definitie luidt: een natuurlijke dood is een dood die niet is veroorzaakt door iets of iemand buiten de persoon. Een niet-natuurlijke dood is dus een gevolg van moord, zelfdoding, een ongeval en dergelijke. Overlijden door ziekten valt dus wel onder de natuurlijke doodsoorzaken.

Het CBS houdt over niet- en natuurlijke dood statistieken bij. Zij schrijven zelfs al eerste zin in hun uitleg over natuurlijk dood: het overlijden van een persoon door een ziekte of aandoening.

Natuurlijke dood. Na ziekte?

Maar is ziekte of een andere aandoening een oorzaak van een natuurlijke dood? Ik vind al mijn hele leven van niet. De mooiste en enige natuurlijke dood leek mij als kind al het rustig naar een einde leven en dan stoppen met ademhalen. Ik zag dat ook werkelijk voor me, dat levensproces.

Je wordt geboren, groeit op en ontwikkelt jezelf tot meerdere eer en glorie van de mensheid en allerlei ander nobels. Daarna bouwt je lichaam weer af en sterft het geleidelijk al voor je dood. Waarna je uiteindelijk je laatst adem uitblaast.

Natuurlijke dood, de onverwachte tekst

En toen was er een paar maanden geleden die tekst. Het verscheen op 27 december 1854 in The New England Journal of Medicine. De inleiding bij het bericht wordt gegeven door de uitgever en luidt:

Het volgende verslag van de dood door ouderdom, door de vooraanstaande Dr. A.L.P. Green uit Nashville, zal met grote belangstelling worden gelezen door elke natuuronderzoeker. De dood van tante Phillis, zoals de dokter het prachtig uitdrukt, was echt een “natuurlijke dood”. Want de dood door ziekte is niet zoals de natuur het bedoelt, maar kan echt worden ingedeeld onder de noemer “ongevallen” of “slachtoffers”.

Ik heb de volledige Engelse tekst die volgt in een PDF gezet met een vertaling (PDF - 63,63 KB).

De dood en daarna, mijn overtuiging

Het verslag van dokter Green beschrijft een overlijden die ik ook de meest natuurlijke dood vind. Vroeger dacht ik nog weleens na over de dood en sprak erover met vrienden. Maar daar ben ik mee gestopt. Iedereen heeft zijn eigen overtuiging waaraan hij of zij, soms angstvallig, vasthoudt.

Het heeft weinig zin daar een gesprek over te voeren. Met gelovigen lukt dat sowieso niet. En als er angst voor de dood is kun je er ook maar beter niet over discussiëren heb ik gemerkt.

Mijn houding is ‘leef zo goed mogelijk, zowel voor je eigen gezondheid als het welzijn van anderen. En maak je vooral niet druk over de dood. Die komt echt wel. En wat er daarna is of gebeurt… er is nog niemand geweest die het heeft kunnen navertellen’.

Na de dood, onderzoek

Dat kan onverschillig lijken of voor mijn part noem je het onderdrukte angst of plak je een ander etiket op. Ik weet dat het vooral gebeurt, dat plakken, door de soms (of vaak?) hardnekkige overtuigingen. Niet alleen van mensen om me heen. Maar ook van spirituele ‘fantasten’ en wetenschappers. Ja, zelfs wetenschappers kunnen vanuit een/hun (geloofs)overtuiging vastzitten in een bepaalde gedachtegang als het de dood betreft.

Dat levert soms prachtige polemieken op. Die ik dan wel weer leuk vind om te volgen. Vooral omdat ze nieuwe inzichten geven; die me overigens niet van mijn bovenstaande houding afbrengen (hoezo hardnekkig).

Ik denk daarbij bijvoorbeeld aan de polemiek jaren geleden rond het boek ‘God and the New Physics’ van Paul Davies. Dat ging overigens niet per se over de dood. Het boek behandelt onderwerpen uit de exacte wetenschappen en filosofie. Maar zoals de titel al aangeeft denkt fysicus Davies daarbij aan God. En bij andere wetenschappers liggen dat woord en de gedachten daarbij gevoelig.

Natuurlijke dood en daarna

Los van mijn ideeën rond de dood is het vanzelfsprekend een prachtig interessant onderwerp. Het hoort meer bij het leven dan alles wat we doen om het leven inhoud te geven. Want het is een zekerheid, zoals in het grapje van de drie zekerheden ‘geboorte, belasting en dood’.

In dat licht van interessant onderwerp volg ik op afstand forensisch onderzoek. Niet per se vanwege de dood. Maar die komt er natuurlijk wel vaak bij kijken.

Bijzonder is dan bijvoorbeeld het onderzoek van de bioloog Neal Haskell. Hij onderzoekt het leven in het lichaam na de dood. Dat doet hij als forensisch entomoloog. In het kader van natuurlijke dood is dat niet het meest voor de hand liggende onderwerp. Hij komt er voornamelijk bij als de dood niet-natuurlijk is ingetreden. Er wordt dan wel geleefd in het lichaam, alleen niet door de overledene zelf.

Leven na de dood, nog een tijdje

Of toch wel? Er zijn onderzoekers die kijken naar het lichaam na de dood. Bijvoorbeeld de Duitse neuroloog Jens Dreier onderzocht wat er met de hersenen gebeurt na het overlijden van een persoon. Bij zijn eerste spraakmakende onderzoek deed zijn team elektroden in de hersenen van enkele mensen die waren opgegeven en lagen te wachten op hun dood.

Wanneer het hart stopt en er niet meer wordt geademd blijken de hersenen eerst nog verwoede pogingen te doen signalen door te sturen. Daarmee stoppen ze na enkele minuten zuurstoftekort. Niet omdat ze niet meer willen, maar om energie te sparen voor het geval er toch weer zuurstof komt.

Het is daarna even chaos in de hersenen. De zenuwcellen willen verder maar kunnen dat niet. De chaos houdt ongeveer 20 minuten aan. Kort daarna zijn de hersenen echt dood. Maar de meeste lichaamscellen leven nog. Ze krijgen alleen geen signalen meer van de hersenen.

Leven na de dood; ok, nog eventje dan

Wat die lichaamscellen doen onderzocht een andere wetenschapper. Al vanaf 2012 schreef de Amerikaanse moleculair bioloog Peter Noble daarover. Hij constateerde dat de cellen nog heel actief zijn, bijvoorbeeld met aflezen van DNA. Sommige stukjes DNA (genen) zijn zelfs actiever dan voor de constatering van het overlijden van een persoon.

In een later onderzoek zag Noble dat na het overlijden zelfs dat andere genen actief worden dan die daarvoor actief waren. En hij zag hoe microben zich gaan verspreiden over het lichaam, terwijl de cellen in een overlevingsstand gaan die wel een paar dagen kan duren.

Leven na de dood, een filosofische kwestie

Wanneer ben je dood? Dat is uiteindelijk weer zo’n vraag waarbij ik terug kan verwijzen naar hierboven. Het is weer zo’n onderwerp waar je beter geen discussie over kunt beginnen. Dan gaat het bij sommigen over die 21,3 gram, het gewicht van de ziel volgens dr. Duncan McDougall. Wat overigens wel een goede film opleverde met Sean Penn.

Bij anderen zit je al snel in een gesprek over hartstilstand, hersendood, reïncarnatie of een discussie over de vrije wil.

Natuurlijke dood, de tekst nogmaals

De beschrijving die A.L.P. Green geeft aan een natuurlijke dood vind ik mooi, met de aangehaalde onderzoeken in gedachte. De vrouw is niet ziek ze gaat rustig over naar een ander stadium. In het lichaam kan nog activiteit zijn die Dreier, Noble en anderen constateren. Maar die is gericht op leven, niet op het verzorgen van ziekte en andere niet-natuurlijke doodsoorzaken.

Het verslag van Green eindigt met:

… Phillis het koud kreeg, en toen ik haar onderzocht, ontdekte ik het. De ledematen waren koud. Toch nam ze haar normale maaltijden en klaagde ze nergens over, en de enige verandering die ik me herinner, was dat ze iets meer sliep dan normaal. De kou nam twee dagen lang toe, toen ze bijna zo koud werd als een dode. Haar ademhaling begon uiteindelijk korter te worden en werd korter en korter totdat ze stopte met ademen. De dood kwam om haar heen alsof ze in een zachte, zoete slaap viel, en twee minuten lang was het moeilijk te zeggen of ze ademde of niet.

Meer informatie

Ik heb voor bovenstaande tekst de onderzoeken van Dreier en Green erbij gepakt. Maar die kun je beter zelf lezen. Er gebeurt veel meer na de dood dan ik hierboven kon melden.

De onderzoeken

• Het onderzoek uit 2018 van Jens Dreier en zijn team. De titel luidt: ‘Terminale verspreiding van depolarisatie en elektrische stilte bij de dood van de menselijke hersenschors’ (PDF - 1,11 MB).
• Een onderzoek uit 2012 in lijn van Peter Noble met als titel ‘Skeletspierstamcellen nemen post mortem een slapende celtoestand aan en behouden het regeneratieve vermogen’. Het is van Franse onderzoekers, waaronder Mathilde Latil en Pierre Rocheteau (PDF - 2,41 MB)..
• De titel van het onderzoek uit 2014 van Peter Noble luidt: ‘Onderscheidende kenmerken van het thanato-microbioom gevonden in het bloed en de inwendige organen van mensen’. Thanato-microbioom is een relatief nieuwe term  bij de studie van de microben die de inwendige organen en openingen na de dood koloniseren (PDF - 908,46 KB).
• En zijn onderzoek uit 2017 heet: ‘De dynamiek opsporen van gentranscripten na de dood van een organisme’ (PDF - 2,75 MB).

Aanvullende informatie

• Het verslag van A.L.P Green in een gewoon document, met vertaling (PDF - 63,63 KB) en het origineel PDF - 223,23 KB
• De bedoelde tekst van dr. A.L.P Green had ik al een tijdje liggen. Voor bovenstaande ben ik eens gaan kijken wie hij was. Hij heette voluit Alexander Little Page Green (26 juni 1806 – 15 juli 1874). Alex was geen arts, wat ik dacht door de aard van het bericht en de dr. voor zijn naam. Hij was in 1836 gepromoveerd in de theologie en studeerde in 1857 af in een rechtenstudie. En de vrouw van wie hij de dood beschrijft was een van zijn slaven.
• Ik las een definitie van een natuurlijke dood. Die luidt: ‘Overlijden door een natuurlijke oorzaak kan zijn aan een hartaanval, beroerte, kanker …’. De opsomming gaat nog even door. Ik moest daarbij denken aan gezond leven. We zijn heel veel ongezonde dingen gaan doen, grofweg na de Tweede Wereldoorlog. Met als gevolg hart- en vaatziekten, kanker en andere ziektes. Zijn dat daarmee natuurlijke aandoeningen?
• Het artikel ‘vroeger speelden thuis de kinderen om de kist’ uit het AD (PDF - 4,57 MB)
• Een interview met Neal Haskell, de entimoloog die onderzoek doet naar leven na de dood van het lichaam … leven van insecten (PDF - 141,63 KB)
• Zie ook het bericht ‘ik geloof weer in God‘ of ‘God bestaat‘.