Over de geschiedenis van de quiz is volgens historici weinig bekend. Maar met een zoektocht in het verleden heb ik toch een plausibel beeld verkregen. Het geeft al met al een geschiedenis van de quiz. Of eigenlijk van het woord quiz. Want dat blijkt meerdere betekenissen te hebben (gehad).

Wie vaker op mijn site komt weet dat ik voor sommige onderwerpen uitgebreid onderzoek doe. En me daarbij vooral verwonder over hoeveel er wordt overgeschreven. Met als gevolg onjuiste data, namen en dergelijke. Nooit kwam ik echter meer foute citaten, jaartallen en dergelijke tegen dan bij het lezen over het woord quiz.

Latijn – vir bonus est quis?

De geschiedenis van de quiz begint met een vraag in een versregel van Horatius. In zijn boek Epistulae schrijft hij onder andere over misdaad en deugd. Daarbij stelt hij meerdere vragen, onder andere, “vir bonus est quis?” (= wie is een goede man?). Op de Engelse universiteit Eton gaat die vraag in de 16de eeuw een eigen leven leiden.

Het is wellicht goed eerst een schets te geven van onderwijs in die tijd. Rond 1600 richt onderwijs zich op talen, vooral op Latijn. Het is de taal van de wetenschap. Andere vakgebieden, waarbij wij nu onderscheid maken in Rechten, Economie en dergelijke, lopen nog door elkaar en staan nog in de kinderschoenen.

Eton Universiteit

Op de in oktober 1440 door Henry VI opgerichte universiteit Eton is Latijn ook de belangrijkste taal. Rond 1600 wonen op Eton 70 geleerden en wonen ongeveer 100 studenten in huizen in het dorp. Geleerden volgen hetzelfde onderwijs als de studenten. Ze houden zich allen bezig met taalonderwijs, dat voor een belangrijk deel bestaat uit het interpreteren van verzen en meer.

De gedichten van Horatius worden gebruikt bij het onderricht in juridische en filosofische zaken. Maar het antwoord op de vraag “vir bonus est quis?” is ook een huishoudelijke. Horatius geeft in zijn gedicht een antwoord met verwijzing naar de Romeinse senaat.

Op Eton luidt het antwoord eind 16de eeuw ongeveer: hij die de wetten van matigheid, voorzichtigheid, rechtvaardigheid en standvastigheid bewaart. En dat is ook een levenswijze die van de studenten wordt verwacht.

Slogan van veranderd antwoord

Een van de leerlingen uit die tijd heet Thomas Moundeford. Hij schrijft tegen het eind van zijn leven een boekje. Daarin maakt hij een samenvatting van wat ervaringen in zijn leven hem hebben geleerd. De titel van het boekje uit 1622 luidt ‘Vir Bonus’, met als ondertitel de gehele vraag van Horatius en het antwoord van Eton.

Jonge jongens willen grenzen verkennen. Dat doen de extreem jonge studenten op Eton ook, waar sommigen al met 13 jaar naartoe zijn gestuurd. Onder elkaar formuleren ze een ander antwoord op de vraag van Horatius: Qui patrum consulta qui juraque tervat (= hij die de wetten van de vaders overtreedt).

You talking to me?

Ze gebruiken de vraag ‘vir bonus est quis?’ onderling met enig bravoure. Een beetje zoals iemand je brutaal kan vragen ‘wat mot je van me?’. Ik denk daarbij ook aan Robert de Niro, die in de film Taxi Driver voor de spiegel oefent met de zin ‘You talking to me?’.

Maar de studentenstreken blijven natuurlijk niet ongestraft. En regelmatig is er een schuldvraag, de vraag ‘wie?’. Het zijn vaak dezelfde studenten die amok maken. Jongens die bovendien weinig aandacht geven aan hun studie, ongedisciplineerd zijn en slechte cijfers halen. De vraag wie (= quis) en het getoonde gedrag van de kwajongens vloeien samen. De jongens werden quis genoemd.

De Z in de Engelse taal

De Z heeft in de Engelse taal een wat vreemde ontwikkeling doorgemaakt. Engelsen negeren de letter lange tijd. Ze gebruiken de S voor zowel de S- als de Z-klank. In geschreven teksten gebruiken ze zelfs leestekens in plaats van de Z.

Op een gegeven moment komt de Z wel meer in gebruik. Maar voornamelijk bij het verengelsen van Latijnse en Franse woorden. Het is mede door het omgaan met de Z niet precies bekend wanneer quis werd geschreven als quiz.

Eerste schriftelijk gebruik

Hoe de term quiz en het meervoud daarvan zich ontwikkelen in de 17^de eeuw is niet duidelijk. Waarschijnlijk wordt quiz lange tijd voornamelijk op Eton, en wellicht enkele omringende scholen, gebruikt voor studenten met discutabel gedrag en weinig ijver. Maar waar de benaming in het begin nog als stoer kan worden ervaren verandert dat geleidelijk.

De Britse marine officier, en latere kaper, George Shelvocke gebruikt het woord quiz in zijn boek. In 1726 schrijft hij quiz in ‘A Voyage Round the World’ als werkwoord in de betekenis van iemand belachelijk maken. Het is het vroegst bekende schriftelijk gebruik van het woord.

Het woord Quiz heeft meerdere betekenissen

Het is mogelijk dat men het woord quiz in het begin vooral in de spreektaal gebruikt. Eerst onder studenten en hun omgeving en daarna met een andere betekenis in de volkstaal. Enkele historici wijzen bij het woord quiz op slang. Wij denken bij ‘slang’ vaak direct aan ‘plat’ en sociaal lagere klassen. Maar in Groot-Brittannië verwijst het ook naar jargon, specifiek taalgebruik binnen een groep of vakgebied.

Het woord quiz wordt eind 18^de eeuw op meerdere universiteiten gebruikt voor studenten. Daarbij heeft het ongeveer de betekenis die het oorspronkelijk op Eton kreeg. Dat blijkt uit meerdere boeken. Een andere betekenis duidt op uiterlijkheid.

Quiz als speelgoed bij Thomas Moore

Voor ik de andere betekenissen oppak is het leuk nog een bijzondere betekenis te noemen. In deel 1 van de memoires van de Engelse schrijver Thomas Moore (1779-1852) schrijft hij over speelgoed dat rond zijn tiende populair is. In Frankrijk heet het een Bandalore, maar in Engeland wordt het Quiz genoemd.

Een Bandalore is een jo-jo. Een speelgoed dat ook later steeds korte tijd een rage is. Bij een jo-jo zit een touwtje bevestigd in een rolklosje. De speler windt het touwtje op rond de as van het klosje. Wanneer de speler het klosje loslaat beweegt het naar beneden. Met een opgaande beweging van de hand rolt het klosje weer omhoog. Het komt daarmee in een heen en weer beweging van op- en afrollen langs het touwtje.

Samual Fallows neemt het woord Quiz in 1885 op in zijn ‘The Progressive Dictionary of the English Language’. Hij schrijft: Quiz (kwĭz), zn. Een stuk speelgoed in zwang rond het begin van de eeuw. Ook wel Bandelore genoemd

Het woord quiz in Saaie Vent

In het boek ‘An incredible Bore’ (= een ongelooflijk saaie vent) uit 1780 gebruikt Roger Wittol het woord quiz. Het heeft als zelfstandig naamwoord de betekenis van een persoon met een eigenaardig, belachelijk uiterlijk. Maar hij gebruikt het ook als werkwoord, zoals Shelvocke dat in 1726 deed.

Toen ik merkte dat ik tussen de dikke vrouw van een chandler zat, en een kerel die niets van het leven afwist.
Volgens mij is het een aangename dag, zegt de dame, waar ik mee instemde, de quiz deed hetzelfde:
[…]
Onze Quiz, met een hoofdpleister als een driekoningentaart, en een grote worstkrul net boven een zwarte nek,
Had een hemelsblauwe ditto aan, behalve dat zijn kniebroek roze was en zijn laarsjes waren bewerkt met witte steken.

Een chandler is in die tijd onder andere een handelaar in huishoudelijke artikelen. En een ditto een informeel pak waarbij het jasje of de vest qua stof en kleur niet bij de broek past.

De ongedisciplineerde student

Er verschijnen eind 18^de eeuw meerdere boeken en tijdschriften waarin het woord quiz voorkomt. Daarbij zijn twee betekenissen waarschijnlijk het meest belangrijk in de geschiedenis van de quiz: het belachelijk maken en de ongedisciplineerde student.

Van die laatste vind ik een mooi voorbeeld in een tijdschrift uit 1795. In The Gentleman’s Magazine schrijft een oud-student een brief aan hoofdredacteur Edward Cave, die in zijn tijdschrift het pseudoniem Sylvanus Urban gebruikt. De onbekende schrijver geeft in zijn brief een beschrijving van ‘een quiz’:

Een vijand van alle dubbelzinnigheid stelt dat de mannen van het Magdalena college ‘een stel laffe quizzen’ zijn ter ere van het genootschap, waarvan ik opschep dat ik er lid van ben. Ik moet de oorsprong van die term uitleggen en hoe die op ons werd toegepast. In dit college was de discipline zwaar verwaarloosd, toen de geleerde en eerwaarde Samuel Key tot leermeester werd benoemd. Hij begon onmiddellijk met het voorzien van een behoorlijke mate van aandacht voor studie, regelmaat in het bijwonen van lezingen, kapel, enz. waardoor de verfoeilijke term quiz (die voor het eerst werd toegepast op personen met een slordige gewoonte en een onaangenaam uiterlijk en gedrag) werd vastgesteld op elk van onze samenleving …

Twijfel bij gebruik

Het woord quiz verwijst ook eind 18^de eeuw dus nog vooral naar studenten. Dat bleek ook twee jaar eerder in het artikel ‘advies aan de universiteiten’. Het artikel verschijnt in 1783 in The London Magazine, ook wel genoemd The Gentleman’s Monthly Intelligencer. Er spreekt vooral uit dat de definitie niet helemaal duidelijk is in de omgeving waarin het wordt gebruikt:

Een quiz, in de algemene acceptatie van het woord, betekent iemand die anders denkt, spreekt of handelt dan de rest van de wereld in het algemeen. Maar aangezien manieren en meningen zo verschillend zijn als de mensheid, zal het moeilijk zijn om te zeggen wie zal een Quiz worden genoemd, en wie niet; …

Quiz en het bizarre uiterlijk

In dezelfde tijd als de hierboven aangehaalde artikelen verschijnen veel meer boeken en tijdschriftartikelen met het woord quiz. In 1785 ook een woordenboek met de titel ‘A Classical Dictionary of the Vulgar Tongue’. Francis Grose schrijf in 1785 in dat woordenboek van onbeschoft taalgebruik bij Quiz:

To Quiz, iemand belachelijk maken

In 1787 verschijnt een boek met brieven. Het boek ‘The Microcosm, a Periodical Work’ is officieel geschreven door Gregory Griffin. Achter die naam verschuilen zich echter drie studenten van Eton. George Canning, John H. Frere en Robert P. Smith schrijven het boek voor hun jongere schoolgenoten. Het staat vol met uitleg over onder andere het woord Quiz. Daarbij leggen ze meerdere betekenissen uit van het woord.

Het gaat over het uiterlijk van een persoon (waarbij ook Socrates een quiz wordt genoemd), de ongedisciplineerde student en mogelijk de persoon die belachelijk wordt gemaakt. Dat laatste zou volgens sommige personen die zich in de geschiedenis van de quiz verdiepten, moeten blijken uit de volgende passage:

Terwijl ik inderdaad mediteerde over ik weet niet wat, werd ik uit mijn mijmering gewekt door verschillende provinciale woorden, waarvan de betekenis voor mij op dat moment bijna onbegrijpelijk was; hoewel het niet moeilijk was om aan de gebaren die ze vergezelden te ontdekken dat ze niet als compliment bedoeld waren: “Er is een quiz! er is een goede! mijn God! wat een gig! wat een moeilijke! Rook zijn neus.”

Desalniettemin bemerkte ik dat deze uitdrukkingen afkomstig waren van verschillende jonge Etoniërs, van wie er niet één de leeftijd van dertien had bereikt [..].

Er werden veel stukken modder en wat stenen gegooid, ondanks dat ik veilig onder dekking van mijn neus naar voren kwam, nog steeds quizzed en nog steeds bekogeld, totdat mijn viervoeter tegenover de schoolpoort arriveerde. Ik keek tevergeefs om naar een meester: er was geen zwarte japon te zien.

Jane Eyre van Brontë

Nog een leuk voorbeeld. In het boek Jane Eyre van Charlotte Brontë uit 1847 wordt het woord quiz twee keer gebruikt.

Amy Eshton, die deze uitspraak niet hoorde of er geen acht op sloeg, deed mee met haar zachte, kinderachtige toon: “Louisa en ik quizzten onze gouvernante ook; maar ze was zo’n goed schepsel, ze kon alles verdragen: niets bracht haar buiten. was nooit boos op ons; was ze, Louisa?”

Jonge dames hebben een opmerkelijke manier om je te laten weten dat ze je een ‘quiz’ vinden, zonder de woorden echt te zeggen. Een zekere hooghartigheid van blik, koelbloedigheid, nonchalance van toon, drukken volledig hun gevoelens ter zake uit, zonder ze te binden door enige positieve grofheid in woord of daad. (op blz 53)

Aanvullende informatie

Ik zou veel meer boeken kunnen aanhalen. Maar ik zit al aan het maximum aantal woorden dat ik wil gebruiken bij berichten op deze site. Bij dit onderwerp hoort echter nog wel een blok aanvullende informatie.

• Ik heb een exemplaar uit 1726 van het boek van George Shelvocke twee keer doorgebladerd. Het woord quiz kwam ik er niet in tegen. Later, doorzoekbare exemplaren, bevatten het woord niet. Maar die zijn bewerkt.

Pagina’s en verwijzingen

• The London Magazine uit 1783 (PDF - 782,40 KB).
• Gentleman’s Magazine uit 1785 (PDF - 661,42 KB).
• Microcosm, a Periodical Work uit 1787 van Gregory Griffin, de drie Eton studenten (PDF - 421,83 KB).
• Twee pagina’s uit Jane Eyre van Charlotte Brontë (PDF - 96,70 KB).
• Gehele pagina met Quiz in ‘A Classical Dictionary of the Vulgar Tongue’ uit 1875 van Francis Grose 1875 (PDF - 199,79 KB).

Zie ook het bericht ‘Het is een feit‘ of ‘Feitjes en Niezen‘