Onlangs schreef ik over de geschiedenis van het woord Quiz. Vanzelfsprekend was ik ook toen al vooral benieuwd naar de geschiedenis van de quiz als (be)vraagspelletje. Daarbij blijken er twee historische lijnen te zijn die in de jaren veertig van de vorige eeuw bij elkaar komen.

Dat punt in de geschiedenis van de quiz ligt bij het samenkomen van woordspelletjes en puzzels, en de overhoring voorafgaand aan examens.

Uitvindingen, ontdekkingen en ideeën

Ik schreef al eens eerder dat een uitvinding vrijwel nooit geheel aan één persoon kan worden toegeschreven. We hebben mogelijk een naam bij een uitvinding. Maar onderdelen van die uitvinding zijn vaak bedacht door anderen. Door die slim bij elkaar te voegen ontstaat een nieuw of verbeterd apparaat, medicijn of andere uitvinding, ontdekking of idee.

Het is zelfs mogelijk dat er daarna een andere naam bij een uitvinding wordt gezet. Zoals je bijvoorbeeld kon lezen bij de aspirine. Daarvan werd de naam van ontdekker Arthur Eichengrün in 1934 door het Duitse bedrijf Bayer vervangen door Felix Hoffman, omdat Eichengrün een joodse wetenschapper was.

Woordspelletjes en puzzels

Bij de ontwikkeling van (woord)spelletjes en puzzels is het niet anders. Nieuwe spellen zijn vaak variaties en aanpassingen op bestaande. Bij spellen krijg je soms al een nieuw spel door spelregels te veranderen. Of door het met een aanpassing handiger speelbaar te maken; al is het maar door een rond spelbord vierkant te maken.

Bij Howard Garns, de man achter de Sudoku, verwijzen historici naar de magische vierkanten van Leonard Euler. Anderen leggen de oorsprong van het spel nog veel verder terug. Op dezelfde manier kun je kijken naar de kruiswoordpuzzels.

De eerste kruiswoordpuzzel

De eerste kruiswoordpuzzel verscheen op 14 september 1890 in een Italiaans tijdschrift. Het was een ontwerp van Guiseppe Airoldi, dat hij ‘Per passare il tempo’ (= tijdpassering; om de tijd te doden) noemde. Zijn puzzel bestond uit een raster van vier bij vier vakjes met horizontale en verticale aanwijzingen.

Was dat het eerste kruiswoordpuzzel? Dat hangt er vanaf wat je onder kruiswoordpuzzel verstaat. Sommige spelhistorici gaan ook bij dit onderwerp heel ver terug in de tijd en vinden het ontwerp van Airoldi teveel op een magisch vierkant lijken. Terwijl anderen de eerste kruiswoordpuzzel leggen bij de Britse journalist Arthur Wynne. Hij publiceerde op 21 december 1913 een puzzel die hij ‘word-cross’ noemde.

Maar zijn kruiswoordpuzzel was ongetwijfeld een variant op en aanpassing van bestaande puzzels. En het leek beslist niet op wat wij nu een kruiswoordpuzzel noemen. Maar Wynne was dus de naamgever. Of toch niet. Want volgens enkele spelhistorici gebruikte in 1862 het Amerikaanse tijdschrift ‘Our Young Folks’ de term ‘cross word puzzle’ al bij een puzzel.

Puzzelen

We kunnen er ook andere puzzels bij slepen. Maar we houden het even bij de kruiswoordpuzzel. Want geleidelijk ontwikkelde de kruiswoordpuzzels van Airoldi, Wynne en anderen zich. Meer tijdschriften namen dit soort woordpuzzels op in uitgaven.

In de Verenigde Staten verschenen de eerste puzzels kort na 1913. Ze werden redelijk populair op sommige plaatsen. Maar er waren ook mensen, en uitgevers, die het verfoeiden en hoopten dat de rage snel voorbij zou gaan.

Zo waarschuwde de Openbare Bibliotheek van New York in 1921: de puzzelfans zwermen naar de woordenboeken en encyclopedieën om antwoorden op hun kruiswoordpuzzels te vinden. Ze jagen daarmee lezers en studenten weg, die de boeken voor hun dagelijks werk nodig hebben.

En de New York Times schreef op 17 november 1924: kruiswoordpuzzels zijn een zondige tijdverspilling. Zinloos vinden van woorden waarvan de letters in een vooraf afgesproken patroon moeten passen. Dit is geen spel en nauwelijks een sport. Het is niet meer dan een primitieve van mentale oefening.

Overhoringen en bevragingen

In de tekst van Charlotte Brontë uit 1847 zagen we al een zin waarin quiz als (be)vraging wordt gebruikt: Louisa en ik quizzten onze gouvernante. Geleidelijk gebruikten meerdere onderwijsinstanties het woord quiz voor overhoringen. Zo’n bevraging richtte zich meestal niet op het verkrijgen van punten, maar bereidde iemand voor op examens. En in sommige gevallen gebruikte men de quiz onderwijzend.

De Amerikaanse Medische Associatie (AMA) maakte zich zorgen over dat laatste fenomeen. Ze stelde een commissie in die het quizzen moest onderzoeken. Die schreef in 1910: het is een farce dat medische scholen de quiz gebruiken om moderne geneeskunde te onderwijzen. Er zijn zelfs scholen waar de studenten in quiz-klassen net genoeg kennis verkrijgen om het staatsexamen te kunnen doen.

De quiz als (be)vraagspelletje

De woordspelletjes rond feitjes en de quiz als voorbereidende overhoring kwamen samen in een ongedocumenteerd bevragingsspel in de huiskamer. Een persoon die een kruiswoordspel oploste speelde met feitjes en bevroeg een huisgenoot. Het was de lol van zonder enig nut kennis spuien in een bevredigende interactie.

Je hoefde er niet eens per se iets mee te winnen. Dat was het grote verschil met de bevragingsquiz zoals bij de medische scholen. Daar stond wel iets op het spel. Niet per se bij de quiz zelf, maar wel bij het doel een examen te halen.

Van huiskamer naar radio

Bij de quiz zoals we het hier bedoelen gaat het om het plezier bij beantwoorden van feitelijke vragen. Het gaat daarbij niet om open vragen die wellicht al vanaf de oudheid worden gesteld. Maar om feiten waarop slechts één antwoord mogelijk is.

In 1914 vond de eerste radio-uitzending plaats. Dat was in België. Nederland volgde op 6 november 1919 met een uitzending vanuit Den Haag door Hanso Idzerda. Zijn station heette PCGG en wordt door sommigen beschouwd als de eerste commerciële radiozender.

De geschiedenis van de radio is hier verder niet interessant. In meer landen kwamen radiostations. En enkele daarvan begonnen vraag- en antwoordspelletjes. Die leken op de huiskamer quizzen, zoals die waren ontstaan uit de combinatie van kruiswoordpuzzel (het beantwoorden van woordspelletjes) en het bevragen van feitjes.

Radiospelletje

De voortzetting van de huiskamer-quiz in radiospelletjes was redelijk succesvol. Het gaf de quizzen meer structuur en was een welkome aanvulling op de overige uitzendingen. Die bestonden voornamelijk uit actueel nieuws, het voorlezen van krantenberichten, hoorspelen, klassieke concerten en dergelijke.

De BBC begon met radio quizzen in 1938. In Engeland groeide de populariteit met vallen en opstaan. Bij luisteraars in de Verenigde Staten ging het sneller. Maar wanneer het precies begon is onduidelijk, vanwege de vele plaatselijke radiozenders die er als eerste mee begonnen. Een avond zonder quiz was daar op een gegeven moment ondenkbaar. Het hielp dat al in 1931 elk huishouden in de Verenigde Staten minstens één radio had. Tien jaar later was een kwart van de radioprogramma’s een quiz.

Televisie quiz

1941 was ook het jaar dat de televisie zijn intrede deed. De quiz ging naar de televisie. Geleidelijk werden de prijzen groter, mede onder invloed van sponsors. Bedrijven wilden ook invloed uitoefenen op vragen en, met manipulatie, zelfs op wie er ging winnen.

Dit leidde uiteindelijk in de vijftiger jaren tot hoorzittingen door het Amerikaanse congres. De schandalen bleken een doodsteek te zijn voor de TV-quiz. Het effect van de fraude was in meerdere landen voelbaar. Die storm waaide slechts langzaam over.

Het hielp daarbij dat de quiz-uitzendingen naar een hoger niveau werden getild. In Engeland bijvoorbeeld met de quiz University Challenge dat ITV vanaf 1962 uitzond. Maar in de tijd werden vooral grote spelshows uitgezonden. De quiz, of kwis, kwam maar mondjesmaat in allerlei vormen terug en had in de zeventiger jaren pas weer een plek veroverd.

Triviant

Er waren meerdere ontwikkelingen waardoor de populariteit van de quiz weer groeide. Wereldwijd droeg vooral het spel Trivial Persuit, dat bij ons tot voor kort Triviant heette, daaraan bij. Het spel was bedacht door de Canadese sportjournalist Scott Abbott en zijn landgenoot fotoredacteur Chris Haney. Ze bespraken in een kroeg, de American Tavern in Montreal, de enorme feitenkennis van Abbott.

Daar zouden ze iets mee moeten doen om rijk te worden. Geen boek of iets dergelijks, maar een spel dat, zoals Scrabble, in elk huis te vinden is. Het idee voor het spel ontstond daarna al snel en ze maakte een eerste kartonnen versie. Met een bij elkaar geritseld kapitaaltje gingen ze in 1980 naar het strand van Andalusië, Spanje, om serieus vragen te bedenken.

De rest is geschiedenis. Het spel kwam in 1981 op de markt. Drie jaar later hadden ze al 22 miljoen dozen van het spel verkocht voor gemiddeld 50 dollar per exemplaar. Iedereen kende het spel en velen speelden het.

De Pub Quiz

De nu ook in Nederland populaire pub quiz is ouder dan de meeste mensen denken. In Noord-Engeland en Ierland speelden mensen altijd al quizzen in sommige pubs en buurthuizen. Het was tussen de beide Wereldoorlogen min of meer een voortzetting van de huiskamer-quiz. In sommige pubs bleef het een beetje in die huiselijke sfeer hangen, andere pubs gebruikten het om de omzet te verhogen of stille avonden te vullen.

Begin jaren zeventig, toen grote quizzen geleidelijk de sfeer van fraude hadden afgeschud, pakten Sharon Burns en Tom Porter de pub quiz groter aan. Tom Porter was manager geweest bij een brouwerij. Eind zestiger jaren begon hij voor zichzelf met de overname van een pub, The Bakers Arms in Lychett Minster. Het werd de eerste van een serie pubs, waarbij hij samenwerkte met Sharon Burns.

Burns en Porter

Volgens sommige spelhistorici kwam het idee voor pub quiz toernooien van Sharon Burns. Mogelijk begonnen de pub quizzen in de pubs van Tom Porter en financierde hij het idee. Maar het bedrijf dat ze samen starten om structuur te geven aan de organisatie heette Burns and Porter.

Ze begonnen in Zuid-Engeland met 32 quiz-teams in drie competities. Daarna gingen ze langs brouwerijen en pubs om het concept te verkopen voor stille avonden. Op het hoogtepunt van hun bedrijf speelden door heel Groot-Brittannië meer dan 10.000 teams.

In 1988 verkochten Burns en Porter hun bedrijf. De activiteit werd een tijdje succesvol voortgezet. Maar er kwamen andere aanbieders en pubs die zelf een quiz organiseerde. Later waren er andere ontwikkelingen, bijvoorbeeld de komst van online spellen, die geleidelijk de populariteit van de pub quiz verminderde.

Heropleving van de quiz

Sinds enkele jaren is de quiz weer terug. Dan heb ik het over de echte quiz, het beantwoorden van feitelijke vragen in korte tijd. Helaas zijn er te veel quizzen waar een spelsausje overheen is gelegd. Soms is dat niet hinderlijk, zoals bij de Belgische versie van De Slimste Mens. Veel spelletjes die zich als quiz presenteren zijn echter vreselijk, vind ik.

Programma’s met BN’ers waar in een uur slechts enkele vragen voorbij komen zijn zondige tijdverspilling, zou de New York Times opmerken.

Aanvullende informatie

• Feitenkennis zegt niets over intelligentie. Met andere woorden, dat iemand de Slimste Mens wint betekent niet dat hij of zij intelligent is. De titel van dat spel is daarom verwarrend. Want feiten kennen is wat anders dan slim zijn, oftewel snel van begrip zijn.
• Over Sharon Burns en Tom Porter is weinig bekend. Tom Parker overleed op 93-jarige leeftijd in augustus 2019. Sharon Bruns trouwde met Ian Thomas. Ze gebruikte haar met de quizzen verdiende geld om vastgoed te kopen. Samen met haar man heeft ze een wijngaard in het zuiden van Engeland. In haar vrije tijd organiseert nog weleens quizzen.

Boeken over de quiz

Er zijn een aantal interessante boeken over de geschiedenis van de quiz. Ik vind ze niet allemaal betrouwbaar met informatie.

• The Joy of Quiz uit 2016 van Alan Conner.
• Het boek ‘The Centenary of the crossword : the story of the world’s favourite word puzzle’ uit 2013 van John Halpern. Dat boek gaat weliswaar over kruiswoordpuzzels, maar hij vertelt ook iets over quizzen.
• Rules of the Game uit 2006 van Olaf Hoerschelmann vertelt over de quiz als onderdeel van de Amerikaanse cultuur.

Vanzelfsprekend zijn er ook talrijke boeken met quiz vragen en antwoorden. Kijk maar eens bij Bol.com of Amazon