‘Is het je weleens opgevallen dat mensen op oude foto’s niet lachen?’, vraagt Erik.

‘Opvallen?’, antwoord ik. ‘Ik heb fotografie lessen gehad van een psycholoog. Hij had het regelmatig over dat soort tijdgebonden fotofenomenen. Later ben ik nog weleens gaan kijken naar zijn beweringen. Dat gaf me een idee waarom mensen wel, of juist niet, glimlachen op een foto’.

Lachen op een foto

Ik kan me nog goed herinneren dat hij tijdens een van de lessen vertelde over glimlachen op een foto. Het was vanzelfsprekend tijdens het onderwerp portretfotografie. Hij was er heel uitgesproken in: lachen op een foto moet je niet toestaan.

Een portretfoto met een lachend persoon gaat al heel snel vervelen was zijn uitleg. Het bekijken van een rijtje tanden houden mensen niet lang vol, vertelde hij min of meer vanuit commerciële overweging. In een bepaalde situatie kan het wel. Maar dan moet die situatie wel duidelijk zijn in de foto. Bijvoorbeeld lachende kinderen op de kermis of theaterbezoekers bij een komiek.

Lachen en glimlachen op een foto

Vanzelfsprekend was elke extremere vorm van lachen ook verboden. Denk daarbij aan de bulderlach, de onbedaarlijke schaterlach en dergelijke. De fotografie lesgevende psycholoog vond overigens ook glimlachen op een foto niet gepast, maar in subtiele mate mocht dat wel.

In feite gaat het vooral om de tanden ontblotende lach. Dat is het verschil tussen lachen en glimlachen op een foto. Bij lachen zijn de tanden ontbloot en bij de glimlach zijn de lippen aan de zijkanten van de mond opgetrokken.

De oprechte glimlach gaat daarbij verder dan de mond. Meerdere spieren in het gezicht werken mee, wat ze overigens bij lachen ook doen, en de oprechtheid toont zich in de ogen.

Zwartwit tijdperk

Ik kon me bij de opmerking over lachen op een foto wel iets voorstellen, zeker bij een portretfoto. Maar ik vermoedde ook een probleem. De fotografie lesgevende psycholoog kwam uit het zwartwit tijdperk. En de lessen kreeg ik nog in een tijd van zelf ontwikkelen en afdrukken.

We kregen behoorlijke pittige lessen over chemie, optica en dergelijke. En als hoogste streven in kwaliteit was er, ruim voor HDR, het gebruik van het zone systeem van Ansel Adems. Een manier om in een afbeelding het helderst wit en diepste zwart te verkrijgen. Met daarbij doortekening (oftewel detail in grijstinten) in zowel dat wit als zwart.

Brokkeltanden

Het wit van de ogen moest volgens de docent, bij de grijsstappen van het zone systeem, het helderste wit zijn. Bij lachen waren er echter ook de tanden. Koos je voor helder witte ogen, dan konden de tanden weleens te grijzig zijn.

Maar al lang voor zijn tijd kwamen mensen niet verder dan glimlachen op een foto. En dat had in beginsel ook met hun tanden te maken. Tot niet zo lang geleden hadden de meeste mensen een slecht gebit. Als ze nog tanden hadden dan waren die brokkelig en ze hadden donkere vlekken en randen.

Gezondheid en hygiëne

In geschiedenisboeken en biografieën lees je daarover soms. Bij de beschrijving van de gezondheids- en hygiënische staat van George Washington bijvoorbeeld. Over hem las ik eens dat hij bij zijn inhuldiging als eerste president van Amerika nog maar één tand had.

In de 20ste eeuw werden de tandhygiëne en het bestrijden van de gevolgen van ziektes op de tanden beter. En bijvoorbeeld een rijtje rechte witte tanden is pas iets van de laatste dertig jaar. Maar heel vroeger wilde men dus geen ontblote tanden, voor zover die er nog waren, op een foto.

Fotogeschiedenis

Een andere reden voor het hooguit glimlachen op een foto ligt in de geschiedenis van de fotografie. De allereerste foto’s van Niepce rond 1830 hadden een belichtingstijd van enkele uren. Die waren dus geheel ongeschikt voor portretfotografie. Tien jaar later bracht Louis Daguerre met zijn Daguerrotypieën de belichtingstijd geleidelijk terug naar ongeveer anderhalve minuut.

Een portretfoto werd al mogelijk. Maar dan moest de persoon goed stil blijven staan. Een strak gezicht was daarbij handiger dan een kramp in de kaken veroorzakende lach. Rond 1850 is de belichtingstijd nog verder teruggebracht. Dan verschijnen er meer portretfoto’s. Nadat ook de prijs daalt komt het maken van zo’n foto zelfs binnen het bereik van een groter publiek.

Niet glimlachen op een foto

De sluitertijd vormde geen beperking meer. Maar mensen hielden de lippen nog stijf op elkaar. Zoals onder ander nog te zien is op de foto’s van rond 1910 met mijn grootouders. Het kwam door de naweeën van het Victoriaanse tijdperk en wellicht de Calvinistische mentaliteit.

Bij zowel de Victoriaanse etiquette als het gedachtegoed van Calvijn ging het om soberheid. Daar hoorde uitbundigheid niet bij en dus ook geen gelach op foto’s. Bij Victoria was dat laatste zelfs min of meer vastgelegd, men vond de strakke mond eenvoudig mooier. Een esthetische voorkeur die waarschijnlijk wel ooit ontstond door die tandeloze monden en brokkelige, zwartgeblakerde tanden.

Roaring Twenties

Vanaf ongeveer 1900 verschijnen portretfoto’s met mensen die glimlachen. Dat is vooral te danken aan films. Die waren in die tijd nog zonder geluid. Acteurs moesten met mimiek en gebaren emoties overbrengen. Daar hoorde plezier en blijdschap vanzelfsprekend ook bij. En die werden uitgebeeld door lachen.

In tijdschriften staan dezelfde acteurs dan nog hoofdzakelijk niet lachend afgedrukt. Er verschijnen portretfoto’s van acteurs en vooral actrices om een film te promoten. Op sommige staan ze met een glimlach, waarbij de lippen soms hoog opkrullen en de tanden zichtbaar zijn. Het zijn deze foto’s die een nieuwe norm zetten.

Glimlachen op een foto is niet meer ongewoon. Onder invloed van Hollywood tonen veel mensen hun vrolijkheid in de Roaring Twenties met een glimlach of uitbundige lach. Tot kort daarna de beurscrash weer even een minder vrolijke periode brengt.

Say Cheese om te glimlachen op een foto

Dat glimlachen op een foto mag wordt helemaal duidelijk in de jaren daarna. In Amerika roepen fotografen, ceremoniemeesters en anderen ‘Say Cheese’ als er op zijn minst een glimlach moet verschijnen.

Wie het Say Cheesen bedacht en wanneer het begon is niet met zekerheid te zeggen. De gedachte erachter wel. Het vormen van de Ch-klank (tsj) met de punt van de tong achter de boventanden, positioneert de tanden. Daarna trekt de ee-klank (i) de lippen uit elkaar tot iets dat lijkt op een glimlach.

Artikeltje uit Big Spring

Bericht in Big Spring Herald 1943

Uit gebrek aan kennis over de oorsprong leggen historici het bij een krantenbericht. Op 20 januari 1943 verscheen er een artikeltje in The Big Spring Herald, een krant uit Big Spring in Texas. Het meldt dat oud-ambassadeur Joseph E. Davies het ‘Cheese’ zeggen leerde van een politicus. Volgens hem is het een formule waardoor je met een glimlach op de foto gaat.

Hij vertelde het tijdens een fotosessie voor hij naar Moskou ging. Daar werd hij naar toe gestuurd door Franklin D. Roosevelt. Men neemt daarom aan dat die president de politicus is waar Davis naar verwijst.

Godfried Bomans’ column

Het gebruik van Say Cheese begon vanzelfsprekend eerder dan het artikeltje in de Texaanse krant. De formule, zoals Davies het noemde, verspreidde zich geleidelijk onder fotografen en anderen. Eind vijftiger jaren verschijnen de eerste berichten in Nederlandse kranten waarin sprake is van de gewoonte Cheese te zeggen.

Het meest interessant is daarbij de column van Godfried Bomans op 29 oktober 1960 in de Volkskrant. In zijn eigen karakteristieke stijl, die hij bijvoorbeeld ook gebruikte bij het Edison uitreiking aan Marlène Dietrich, vertelt hij over het glimlachen op een foto.

Influencers

Hollywood heeft nog steeds veel invloed op de mode, en daarmee ook op poseren voor foto’s. Maar er kwamen ook andere ‘influencers’. Wat wellicht begon met muzikanten zoals David Bowie en vervolgde met sporters als de voetballer David Beckham, is nu uitgebreid met de invloed van sociale media. Daarbij kunnen onbekenden vanuit het niets voor nieuwe trends zorgen.

En dan blijkt het bij foto’s niet meer alleen te gaan over glimlachen op een foto met een Say Cheese-blik. Er zijn nu veel meer uitdrukkingen, die soms even snel overwaaien als ze zijn opgekomen. Om onderscheidend te zijn op sociale media kregen we bijvoorbeeld de Duckface, die later werd vervangen door de Sexdolling Face.

Andere fotogezichten waarbij de lippen een rol spelen zijn (of waren) het kikkergezicht, de paardenmond en de vissebek met als variant het forellenbekkie. Als ik die nieuwe fotogezichten bekijk geef ik toch de voorkeur aan glimlachen op een foto.

Aanvullende informatie

• In de header twee foto’s van Mary Pickford. Ze werd geboren in 1892. Van de linkse foto heb ik geen jaartal kunnen vinden, de rechtse foto is gemaakt in 1910.
• De column van Godfried Bomans in de Volkskrant van 29 oktober 1960 (PDF - 184,65 KB)
• Benamingen als horseface en duckface zijn nieuw voor de fotopose. De namen zelf zijn al veel ouder en werden vaak als bijnaam gebruikt. In de John Wayne film The Comancheros uit 1961 bijvoorbeeld speelt John Elam de rol van Horseface

Onderzoeken

De waarschuwingen van mijn fotoleraar over glimlachen op een foto zijn niet uniek. Er zijn talrijke wetenschappelijk onderzoeken naar gedaan. sommige hebben spannende en nieuwsgierig makende titels:

• Bijvoorbeeld het onderzoek van Butts en zijn collega’s uit 2009. Zij wilden de kans op een echtscheiding voorspellen. Daarvoor keken ze naar de intensitiet van de glimlach op foto’s (PDF - 182,48 KB).
• Tzvi Gaber onderzocht in 2015 het lachen. Hij constateerde dat je er ouder door lijkt (PDF - 407,37 KB).
• Interessant vind ik ook het onderzoek van Tsai en zijn team. Zij onderzochten in 2016 de glimlach van leiders op politieke foto’s. Daarbij keken ze onder andere naar de glimlach van de winnende en de verliezende kandidaat (PDF - 696,22 KB).
• Filkukova en Jorgensen onderzochten in 2020 de pose voor succes, met name de gezichtsuitdrukking. Daarbij ging het ze in beginsel om de waarneming van bekwaamheid van software ontwikkelaars. Maar hun informatie is voor iedereen bruikbaar (PDF - 889,39 KB).