Een erratum heb ik altijd een beetje lullig bericht gevonden. Het is Latijns voor fout. Daarbij gaat het bij erratum vooral om ‘drukfouten’ in boeken, tijdschriftartikelen, wetenschappelijke publicaties en dergelijk drukwerk. Die drukfouten zijn dan meestal pas ontdekt nadat het boek is gedrukt, maar wellicht nog niet gebonden.

Wanneer je een erratum leest blijkt het echter vaak te gaan om fouten van de auteur of een redacteur van de uitgever. In dat geval zou het woord corrigendum beter zijn. Te gemakkelijk pakt men echter een briefje, plaatst er het woord Erratum boven, of errata als het meer dan één fout betreft, en geeft een lijst met onzorgvuldigheden van de auteur. Alsof de drukker er wat kan doen.

Erratum, lullig voor de drukker

Ik vind dat lullig voor de drukker. Want ik ken hem van drukwerkproducties en hij (vrijwel altijd een hij inderdaad) is altijd de sluitpost. Niet in de budgettering vooraf, maar wel in alle overige zaken. De productietijd te krap ingeschat, extra druk leggen op de drukker. Te hoge kosten in de preproductie, extra druk op een beetje korting van de drukker.

Tot een korte tijd terug zou de drukker nog drukfouten kunnen maken, zoals in de tijd waarin het paginaatje met erratum ontstond. Maar tegenwoordig wordt tekst digitaal aangeleverd door een auteur of uitgever. Een drukker hoeft nog slechts te drukken.

Loodzetten

Het erratum komt uit de tijd van het loodzetten. Pagina’s werden met losse letter van lood opgemaakt. Daarbij kon een zetter natuurlijk weleens een lettertje verkeerd plaatsen. In de 15de eeuw maakte zich men daarover al druk. Dichter Sebastiaan Brant schrijft daarover in 1494 in zijn ‘Das Narrenschrift’.

Velen na hem maakten opmerkingen over drukfouten en de schijnbaar ongeïnteresseerde houding van drukkers in die tijd. Doen Pieterszoon, een Amsterdamse boekdrukker, was begin 16de eeuw een van de eersten die een erratum-achtig lijstje opnam in een boek. Vaak zaten in die lijstjes ook weer fouten.

We danken er waarschijnlijk de uitdrukking ‘de laatste loodjes’ aan. In het begin bestond die laatste werkzaamheid, het opsommen van de fouten, overigens nog uit soms lange lijsten. Geleidelijk zag men echter in dat de lijstjes beperkt konden blijven tot drukfouten die storend waren. Of tot de fouten die tot onbegrip bij de lezer konden leiden, bijvoorbeeld omdat die niet zelf kon bedenken wat er fout was aan bijvoorbeeld omgedraaide letters.

Het erratum, de drukfout

Het woord erratum is in allerlei vormen al in gebruik vanaf de uitvinding van de boekdrukkunst. In allerlei varianten kwam het in of bij een boek. Er was de eenvoudige vorm, dan stond slechts het woord erratum boven het lijstje. Maar er waren ook uitgevers die bijvoorbeeld ‘castigatio erratorum’ (= zuivering van drukfouten) gebruikten. Of de lezer gebiedend aanspraken met ‘errata sic corrigito’ (= verbeter zo de drukfouten).

Leuk zijn ook de varianten waarin de drukfouten enigszins werden gebagatelliseerd. Dat deed bijvoorbeeld de uitgever die ‘errata tametsi pauca’ (= drukfouten, ofschoon weinige) boven het lijstje liet drukken. Of het verkleinwoord ‘erratula’ (= drukfoutjes).

De meeste Nederlandse uitgevers gebruikten echter lange tijd de vertaling van erratum. Zij plaatsten het woord ‘drukfouten’ boven de lijst. In vroegere tijden vanzelfsprekend in de schrijftaal van de betreffende tijd, dus bijvoorbeeld druckfauten of druckfeilen.

Geen drukfouten meer

Tot kort na de Tweede Wereldoorlog kon een erratum om echte drukfouten gaan, zoals hierboven bedoeld. In ieder geval werd tot die tijd nog met lood gezet. Daarna kwamen er snel nieuwe methoden, of eigenlijk werkstromen. Steeds meer schakels werden verbeterd, geautomatiseerd of gingen eruit. Tot bij wijze van spreken de auteur en de drukker overbleven, met hooguit een vormgever daar tussenin.

Het woord errata, het meervoud van erratum, bleef echter in gebruik. Het erratum als correctie op de oorspronkelijke tekst. Dat is correct als het om typografische fouten gaat. Typografie is meer dan alleen drukken. Het is alles rond het opmaken van teksten. Daarbij gaat het om lettertypen, witruimte, regelafstand en dergelijke. Het zal echter zelden voorkomen dat een uitgever of drukker daar bij fouten iets over mee wil delen.

Het erratum bevat echter ook onjuiste vermelde gegevens, verkeerd geciteerde bronnen, weggelaten informatie en andere op- en aanmerkingen. Fouten dus van de auteur. Eigenlijk zou men dan moeten spreken van corrigendum.

Corrigendum

Een corrigendum verwees naar fouten van de auteur. Veel vervelender dan drukfouten (zoals genoemde omgedraaide letters in een woord) zijn immers die vaak feitelijke fouten. Een verkeerd vermeld jaartal, aantal, citaat, bron of ander feit kun je de drukker immers niet aanrekenen. Dat zijn fouten van de auteur.

Het is zeker bij serieuze en wetenschappelijke werken zinvol en begrijpelijk dat een auteur die corrigeert. Dat is direct ook het woord waar corrigendum naar verwijst. Het komt van het Latijnse corrigere, waar corrigeren van is afgeleid. Evenals corrigendum en het meervoud corrigenda.

Eerste gebruik van het corrigendum

Corrigendum is minder oud dan erratum en werd ook minder vaak gebruikt. Uitgevers vonden erratum genoeg om alle fouten te dekken. Begin 19de eeuw kreeg corrigendum een andere toepassing, met name voor wetenschappelijke uitgaven.

Uitgevers voegden corrigenda als aparte documenten toe aan publicatie om auteursfouten, onnauwkeurigheden of omissies te corrigeren. Het corrigendum kreeg daardoor min of meer het karakter van een officiële correctie.

In plaats van enkele woorden of zinnen kunnen uitgevers daarbij in een corrigendum alinea’s en zelfs paragrafen gebruiken. Een ander verschil is dat, zeker bij wetenschappelijke werken, de losse onderdelen worden genummerd en gedateerd. Een lezer kan daardoor zien wanneer een correctie is aangebracht. Een fout kan immers ook zijn geconstateerd en verbeterd na nieuwer onderzoek.

De oorspronkelijk verschillen

Erratum – een erratum wordt gebruikt om typografische fouten, drukfouten en andere druktechnische onvolkomenheden in een drukwerk te melden. Het kan dan gaan om spelfouten, weggevallen woorden of andere fouten die zijn ontstaan tijden de productie van een drukwerk.

Corrigendum – een corrigendum wordt gebruikt om inhoudelijke fouten van de auteur(s) te corrigeren. Dit kunnen onjuiste gegevens zijn, verkeerde gevolgtrekkingen, foutieve verwijzingen en overige ‘onnauwkeurigheden’.

De termen worden tegenwoordig regelmatig door elkaar gebruikt. De definitie hang dan vaak samen met het soort publicatie. Of de context waarin de termen worden gebruikt.

De huidige verschillen

Bovenstaande verschillen bestaan nog steeds. Maar het erratum wordt steeds meer gebruikt voor alle fouten. Het doel is de lezer snel op de hoogte te brengen van zowel productie- als inhoudelijk fouten. Het erratum staat meestal in het oorspronkelijke werk op een pagina of toegevoegd als los (geplakt) velletje.

Een corrigendum bestaat tegenwoordig vaak uit een officieel document. De uitgever van een boek of tijdschrift kan een corrigendum echter ook, zoals een erratum, toevoegen aan het oorspronkelijke drukwerk. Het gaat daarbij echter altijd alleen om inhoudelijke fouten die een auteur of uitgever corrigeert.

Erratum en corrigendum

Het mag duidelijk zijn dat ik het jammer vind dat het oorspronkelijk gebruik van erratum en corrigendum is veranderd. Van mij mogen fouten van de drukker en die van een auteur gescheiden blijven. In boeken en overige uitgaven dus waarin ze onder de ene noemer ‘erratum’ worden gebruikt. Bij de boeken waarin met erratum op drukfouten wordt gewezen en met een bijgevoegd corrigendum op de inhoudelijke correcties bestaat die scheiding al.

Aanvullende informatie

Het colofon

Nu ik toch met drukwerk bezig ben, kan ik direct een opmerking maken over het colofon. In de meeste boeken staat die voorin. Maar het hoort eigenlijk achterin. Want colofon komt van het Griekse κολοφών (kolophoon), dat slotstuk betekent.

Bij tijdschriften wordt het zelfs op willekeurige plaatsen gezet, meestal ergens in het begin of bijna achterin. Bij websites staat het vaak als menuoptie in de voettekst (footer).

Een colofon is een opsomming van de manier waarop een uitgeefproduct tot stand is gekomen. Het kan bestaan uit een aantal technische gegevens van een boek of tijdschrift, aangevuld met huishoudelijke mededelingen.

Je zou het colofon ook impressum kunnen noemen. Dat is een verklaring van eigenaarschap, die in Duitsland in de mediawet is opgenomen en daar verplicht is.

Nog wat opmerkingen

• Soms wil een auteur iets toevoegen aan een boek dat is al is gedrukt of uitgegeven. Hij kan dan een ‘addendum’ (= toevoeging) plaatsen. Soms komt die op dezelfde pagina of hetezelfde briefje als de erratum/errata.
• Een voorbeeld van een corrigendum bij het proces verbaal van een stembureau, op de website van de Rijksoverheid

Zie ook het bericht ‘De typefout‘ of ‘Taalfautjes‘.