Afgelopen weekend las ik het laatste boek van de acht thrillers van Vrij Nederland uit. ‘Advocaat van de duivel’ van Steve Cavanagh had ik voor het laatst bewaard. Aan het begin van het hoofdstuk 43 laat hij een van de hoofdkarakters vertellen over diens favoriete muziekstuk. Dat blijkt Beethovens laatste sonate, nr 32 opus 111.

Korn, advocaat van de duivel in het boek, geeft daarbij zelfs een voorkeur uit vele uitvoeringen. Hij luistert het liefst naar de wat krakerige uitvoering door jörg demus uit 1970. Er volgen nog enkele details. Genoeg om mijn interesse aan te wakkeren voor een tekst in drie delen.

Beethovens laatste sonate, drie personen

Vanuit de opmerkingen van Steve Cavanagh komen direct drie namen op. Namen die samenhangen met de laatste sonate van Beethoven: Ludwig von Beethoven, Conrad Graf en Jörg Demus.

Ludwig von Beethoven

Beethovens laatste sonate heet voluit Piano Sonata nr 32 in C mineur, Opus 111. Hij schreef het rond 1821. Ideeën voor deze sonate en twee andere kreeg hij in 1818. Een jaar later was Beethoven volledig doof. In dat jaar werkte hij wel een plan voor de sonates uit. Maar hij maakte eerst nog de Missa Solemnis (= plechtige mis) af. En tegelijkertijd werkte hij aan zijn negende symfonie.

Hij schreef zijn 32^ste sonate, die dus Beethovens laatste sonate werd, tijdens het noteren van andere werken. Beetje bizar natuurlijk te bedenken dat hij de melodieën alleen in gedachten hoorde. Hij kon zijn eigen muziek spelen, maar niet horen op de speciaal voor hem gemaakte piano(forte).

Conrad Graf

Conrad Graf was een Oostenrijkse bouwer van piano’s, die ooit begon als meubelmaker. De kwaliteit van instrumenten zorgde ervoor dat zijn werkplaats al snel als beste bekend stond. Veel bekende componisten kochten hun piano’s bij hem, hoewel hij ze ook vaak aan hen uitleende.

Beethoven bezat van Graf al enkele piano’s, die toen nog pianoforte’s heette. Nadat Graf hoorde van Beethovens hardhorendheid besloot hij een speciale piano te bouwen. Daarbij probeerde Graf vooral het geluid van de piano te versterken. Hij plaatste zelfs een extra snaar toe aan de hoge noten van de G-sleutel.

Waarschijnlijk was het een ideale piano voor Beethovens laatste sonate. Een muziekstuk met krachtige en snelle passages. Graf legde echter pas in 1825 de laatste hand aan de piano. Hij leende hem vanaf 1826 aan Beethoven. Die had toen niet alleen zijn laatste sonate geschreven, maar hij was al helemaal gestopt met het schrijven van muziek. Tot zijn dood op 28 maart 1827 bleef hij echter intensief spelen op de piano.

Jörg Demus

Conrad Graf bouwde ruim 3000 instrumenten. Daarvan zijn er ongeveer 60 bewaard gebleven, waarvan slechts enkele bespeelbaar. De piano die hij bouwde voor Beethovens laatste sonate haalde hij terug na het overlijden van Beethoven. Graf verkocht de piano wat later aan de Zwitserse familie Widmer. Daarna kwam de piano rond 1875 in bezit van de broers Jacob en Caspar Hug, die een pianozaak hadden in Zürich. Kort na de oprichting in 1889 van de Beethoven-Haus, een museum in het geboortehuis van Ludwig, ging de piano naar deze stichting.

Tijdens de feestelijkheden rond de 200^ste geboortedag van Beethoven waren talrijke optredens georganiseerd. Eén van de pianisten die werk uitvoerden was Jörg Demus. Hij speelde onder andere Beethovens laatste sonate. Dat deed hij op vrijdag 5 juni 1970 in de Brahms-zaal van het concertgebouw (Wiener Musikverein) in Wenen .

Het is bekend dat Jörg Demus in 1970 op de Beethoven piano van Conrad Graf speelde. Op dit moment weet ik niet zeker of dat op die vrijdag in juni was. Wel zeker is dat er van het spelen op die zeldzame piano een opname is gemaakt. Het kwam in 1983 op een dubbel langspeelplaat. Dit is ongetwijfeld de plaat waar Steve Cavanagh in zijn boek naar verwijst.

Beethovens laatste sonate

Het is leuk dat Jörg Demus de laatste sonate van Beethoven speelde op de piano die Conrad Graf speciaal voor Beethoven bouwde. Er zijn echter veel meer uitvoeringen. En de meeste zijn beter dan de wat krakerig klinkende opname uit 1970.

Uitvoeringen van Beethovens laatste sonate

Er zijn fans van Beethoven die lijsten samenstellen van uitvoeringen, LP’s en CD’s en andere gegevens. Sommigen zijn daarbij breed geïnteresseerd, anderen beperken zich tot een bepaald werk. Zo zijn er dus mensen die vooral geïnteresseerd zijn in die laatste sonate, nr 32 opus 111.

Speciale aandacht wil ik hier even geven aan Jan de Kruiff. Deze muziekrecensent en docent overleed 90 jaar oud op 11 april j.l., de geboortedag van wijlen mijn vader. De Kruiff schreef jarenlang voor Elseviers Weekblad, dat toen nog een krantvorm had. Hij schreef duizenden artikelen over even zovele muziekuitvoeringen en andere muziekzaken.

Beoordelingen uitvoeringen van opus 111

Zo beoordeelde hij onder andere ook vele uitvoeringen van Beethovens laatste sonate. En dat deed hij vanuit een grappig uitgangspunt. Die meldt hij echter pas in zijn conclusie, na een opsomming van ruim honderd uitvoerenden:

De lener, koper op downloader in spe ziet zich wat Beethovens laatste pianosonate betreft geconfronteerd met ten minste één dilemma: wil hij/zij een der mooiste opnamen en is hij/zij bereid meteen ook de hele cyclus van 32 te kopen?

Met andere woorden, moet je iemand een aanbeveling doen over een uitvoering dan heb je een probleem. De Nederlandse pianist Ronald Brautigam biedt volgens Kruiff de mooiste opname in de categorie fortepiano. Alfredo Perl, een Chileens-Duitse pianist, vindt hij zeer de moeite waard. Lof is er ook voor de uitvoering van Elizabeth Leonskaja op een Steinway uit 1901.

Maar al snel denk ik aan de conclusie. Talrijke uitvoeringen geven bij smaken verschillen ook talrijke voorkeuren. Wel moet ik nog melden dat Kruiff wijst op het belang van goede geluidstechnici bij het opnemen van de uitvoeringen.

Aanvullende informatie

• Dr. Klaus Steltmann maakte in 2016 een overzicht van alle uitvoeringen van werken van Beethoven (PDF - 1,72 MB). De uitvoeringen van Beethovens laatste sonate heb ik er even uitgelicht (PDF - 30,07 KB).
• Het programma van de feestweek bij de 200^ste geboortedag van Beethoven (PDF - 4,41 MB)
• De website van Jan de Kruiff met het artikel waarin hij allerlei uitvoeringen vergelijkt, met een verhaal over hemzelf.
• Omslag en binnenwerk van de dubbel LP uit 1983, uitgegeven door Musical Heritage Society (PDF - 347,99 KB).
• In 2017 verscheen een CD box met alle werken van Beethoven. In de verzameling van 85 CD’s kost bij Bol.com één CD iets meer dan 1 euro. Hier het boekje (PDF - 1,39 MB)
• De website van Ronald Brautigam, met alle platen die hij uitbracht, waaronder die met Beethovens nr 32 opus 111.
• Wat betekent Opus? Het is eenvoudig Latijn voor werk. In principe zou je kunnen zeggen dat opus 111 Beethovens 111^ste werk is.
• Veel mensen denken dat de G-sleutel van een muziekstuk voor de rechterhand is en de F-sleutel voor de linkerhand. De sleutels slaan echter op de hoge en lage tonen, die meestal met de rechter- en linkerhand worden gespeeld. De G-sleutel op een notenbalk wijst aan waar de muzieknoot G op de balk staat. En de F-sleutel doet dat voor de F muzieknoot.
• Waar komt de piano vandaan en waarom wordt hierboven ook gesproken van pianoforte (of fortepiano)? Lang geleden had je eerst de klavecimbel. Dat was een door spelers lastig te bespelen instrument en bovendien maakte het hard geluid. De Italiaan Bartolomeo Cristofori zocht naar een oplossing. Hij bracht onder andere het systeem met de vilten hamertjes. Dat maakte het geluid al zachter. Hij noemde het ‘clavicembalo col piano e forte’. Een klavecimber waarop je zacht en luid kunt spelen. Geleidelijk noemden mensen dat pianoforte. En nog weer later viel ook het forte van de naam en bleef piano over.
• Dat Conrad Graf een extra snaar aanbracht in de hoge tonen is niet bijzonder. De piano’s waren toen smaller. Zie bijvoorbeeld onderstaande tekening: