Voor een afspraak met een bevriende vormgever wilde ik een oude productie meenemen. Hij woont in Dieren en voor de gemeente Rheden, waar Dieren onder valt, maakte ik ooit een bijzonder product… al zeg ik het zelf. Ik ging naar zolder om het drukwerk te pakken. De oude doos, zoals ik het figuurlijk noem als categorie op deze site, bleek een oude doos met papiervisjes geworden.

Ik opende de doos en bovenop zaten al drie van die visjes. Twee snelden direct weg, de derde bleef even roerloos liggen of staan en rende vervolgens ook achter de andere aan. Ik onderdrukte een vloek toen ik na wat zoeken in de doos meer papiervisjes tegenkwam. Waaronder wellicht enkele die ik al had gezien bij het openen van de doos.

Oude doos met papiervisjes

Natuurlijk wist ik dat de oude doos als niet-betalende kostgangers papiervisjes heeft. Ik zocht al eens eerder in de doos. Ze hadden nog niet veel kwaad gedaan. Op de bodem van de doos vond ik bij een eerdere opening wat papierpoeder. Nauwelijks de moeite waard om, na mijn voornemen de productie te herverpakken, dat ook daadwerkelijk te doen.

Deze keer moest ik bij de oude doos met papiervisjes denken aan een archief dat ik drie maanden terug te zien kreeg. Daar hingen de stukken papier rafelig aan de vellen. ‘Papiervisjes’, vroeg ik enigszins bezorgd terugdenkend aan mijn eigen dozen met boeken, op dezelfde zolder als de oude doos.

‘Nee, muizen’, zei de eigenaar van het archief met wie ik ging beoordelen of het wellicht gedigitaliseerd kon worden.

De productie voor Rheden

Ik had al meer producten voor de gemeente Rheden gemaakt. Op een gegeven moment wilden B&W iets bijzonders om de gemeenteraad te overtuigen dat er moest worden gebouwd. Maar buiten de gemeente, uitbreiding, was dat niet mogelijk. Dus kwam er een plan voor inbreiding, plekken binnen de gemeente waar bouwen mogelijk kon zijn, eventueel na wat aanpassingen of sloop.

Van de communicatiemedewerker kreeg ik een lijst met gevonden locaties en een briefing, ongeveer zo uitgebreid als in de alinea hierboven. Met een vormgever ging ik aan de slag. We tekenden de locaties grof op een kaart. Maar zelfs zonder dat intekenen van de locaties zagen we al snel dat de zeven plaatsen die de gemeente Rheden vormen op een boemerang lijken.

Boemerang in een driehoek

Dat leek ons direct een leuke vorm. Die boemerang plaatsten we in een driehoek, waarbij de vormgever zorgde dat de boemerang-vorm duidelijk zichtbaar bleef. De driehoek kozen we omdat we die konden snijden, wat veel voordeliger is dan de grillige vorm van de Rhedense boemerang te stansen.

Het eindproduct viel in de smaak en de burgemeester was heel blij, vertelde de communicatiemedewerker. Een paar weken nam de burgemeester de opvallend grote driehoek mee wanneer hij door de gangen van het gemeentehuis liep. De raadsleden gingen er minder ‘respectvol’ mee om. Na het uitdelen tijdens een raadsvergadering vouwden meerderen de driehoek dubbel.

Uitbreiding centrum Veenendaal

Een aantal maanden later werd ik gebeld door de communicatiemedewerker. Hij was van baan veranderd en werkte nu voor de gemeente Veenendaal. Daar wilde B&W ook iets bijzonders en hij overtuigde ze met de boemerang mij daarvoor te vragen. De boemerang kwam dus bij me terug zoals dat hoort bij boemerangs.

Veenendaal soebatte al vijftien jaar over uitbreiding van het centrum. Die was maar voor de helft af, vonden sommige winkeliers en raadsleden. Aan een kant, tegenover het gemeentehuis lagen een modern winkelcentrum en een paar winkelstraten. Maar aan de andere kant stonden de oude fabrieksgebouwen van onder andere de Hollandia Wol- en Kousenfabriek.

WC-bril

Er was al eens een meerderheid van de gemeenteraad voor verbouwplannen geweest. Maar nu naar vijftien jaar kwam het tot een Go/No Go-stemming. B&W wilde door en er moest dus zowel voor de raad als de ondernemers een bijzonder product komen om de plannen te presenteren. We namen de schetsen van het bouwkundig bureau en de bijbehorende teksten en goten die in een bijna ronde vorm voor het project Veenendaal Centrum-Oost.

Op de voorkant van de folder plaatsen we oude prentbriefkaarten en afbeeldingen uit het bouwplan. Binnenin schetsten we de nieuwe situatie in een plattegrond met zogenaamde ‘artist impressions’. De ronde vorm werd gestanst. In de wandelgangen kreeg het al snel de naam ‘WC-bril’. Dat bleek de bekendheid te versterken. Als een bevestiging van de bekende uitspraak ‘het maakt niet uit wat ze over iets schrijven, als ze maar schrijven’.

Blije burgemeester

Pin-up Veenendaal

De burgemeester van Veenendaal was even blij met het eindproduct als zijn collega in Rheden. Hij liep ook regelmatig met de grote folder door het gebouw. Volgens de communicatiemedewerker nam hij het zelfs mee naar externe vergadering die niet eens per se over Veenendaal gingen. Ik geloofde de medewerker nauwelijks. Maar een keer zag ik de burgemeester inderdaad door een gang lopen met de folder.

Dat enkele ambtenaren de vorm aantrekkelijk vonden, als WC-bril, bleek uit enkele foto’s die de medewerker mij stuurde. Ze hadden er een eigen kunstwerkje van gemaakt, zoals te zien is op de afbeelding hiernaast (of hieronder).

Oude doos met papiervisjes en Euro 2000

Ik had ook dit keer geen zin in de stapel oude producties en papiervisjes te graaien. Naar de bevriende vormgever ging ik dus zonder de productie voor de gemeente Rheden. Maar het was leuk nog een paar herinneringen op te halen.

Opvallend tussen het drukwerk lag bijvoorbeeld een mok van Euro 2000. Het was een van de producten die Rolf Resink en ik maakten ter illustratie van onze huisstijl ontwerpen voor dat Europese Kampioenschap Voetbal. Zelfs dit proefmodel blijkt van goede kwaliteit, want het logo staat er na ruim twintig jaar nog net zo fris en kleurrijk op als in het begin. De papiervisjes lusten klaarblijkelijk geen porseleinglazuur.

Op een T-shirt van Euro 2000, dat ik ook in de oude doos vond, bleek het logo ook niet aangetast door de tijd. Maar ik zag daar wel wat vreemde bruine vlekken op. Wellicht dat het te dicht tegen wat metalen producten heeft gelegen die zijn gaan roesten. Ik heb het T-shirt direct in de was gedaan. Eens kijken wat er dan van de logo-print overblijft.

Papiervisjes, een geschiedenis

Op Wikipedia staat een goed verhaal over papiervisjes. Ik beperk me daarom tot de geschiedenis. Papiervisjes zijn immers dol op papier, dat is duidelijk. Maar zijn ze er dan altijd geweest in de geschiedenis van papier. Hebben bijvoorbeeld Romeinse schrijvers over aantasting van hun papier geschreven?

Het antwoord is vanzelfsprekend negatief. De Romeinen schreven op papyrusrollen die ze maakten van de papyrusplant. Het moderne papier van houtpulp en katoen ontstond ruim na de val van het Romeinse Rijk in de late middeleeuwen. Vanaf de 14de eeuw kwamen er pas papiermolens en begon men op grotere schaal papier te produceren.

Nieuwe soort van orde Zygentoma

Het duurde daarna nog een flink aantal jaren. Eerst moest de techniek van papierproductie zich verder verspreiden. Daarna moesten er nog insecten komen die papier zagen als aantrekkelijke voeding. Geleidelijk ontwikkelde zich uit die insecten, van de orde Zygentoma, in de loop van de evolutie het papiervisje.

Klimaat en omgevingsomstandigheden bepaalden de snelheid waarmee dat gebeurde en de mate van verspreiding over diverse landen. En er moesten natuurlijk boeken, documenten en andere cellulose of katoen-houdende producten aanwezig zijn. Het heeft daardoor nog wel enige tijd geduurd voor papiervisjes een echte bedreiging vormden voor boekenkasten en een oude doos met drukwerk op een zolder.

Karl Escherich, de eerste beschrijving

De Duitse insectendeskundige Karl Leopold Escherich beschreef het papiervisje als eerste. Hij verzamelde enkele exemplaren in Zuid-Afrika. In 1905 schreef hij het boek ‘Das System der Lenismatiden’, over de familie van primitieve vleugelloze insecten waartoe ook het papiervisje behoort.

Voor Escherich hadden andere entomologen al zilvervisjes beschreven. Ze noemden die Lenismatiden bij hun Latijnse naam Ctenolepisma met daarachter een soort. Het grijze, lange papiervisje dat Escherich onderscheidde en als eerste beschreef, noemde hij Ctenolepisma longicaudatum.

Papiervisjes bestrijden

Papiervisjes zijn dol op papier, dat is duidelijk. Wellicht denk ik er te makkelijk over, maar de meeste berichten over papiervisjes beschouwen ze als schadelijk. Je kunt ze het best zo snel mogelijk aanpakken. Daarmee zou ik dus ook direct moeten beginnen bij de oude doos met papiervisjes. De overige dozen, die overigens in een andere zolderruimte staan, zou ik dan later eens kunnen inspecteren.

Gemakkelijk gaat dat aanpakken niet. Papiervisjes houden van warme, slecht geventileerde ruimtes. Die vinden ze vaak op zolder, waar in veel oude huizen bijvoorbeeld een CV-ketel of wasmachine staat. Ze hebben dus een voorkeur voor warmte, vocht vinden ze echter ook geen probleem. Dus ventileren van een ruimte met dozen en papier is ook verstandig. Ventileren voorkomt vochtigheid in huis.

Oude doos met papiervisjes nakijken

De oude doos met papiervisjes heb ik naar de garage gesleept. Aan dozen met boeken of papier kun je je gemakkelijk een breuk tillen. Ik ga de doos leeghalen, genieten van de herinneringen en het materiaal herverpakken. Want dat was een goeie tip van een drukker, die het probleem natuurlijk als geen ander kent:

Eerst het materiaal per stuk uitwaaieren om de visjes en eitjes eruit te zwabberen en het dan verpakken in een plastic zak. Daarna kan het geheel in een doos. Zonder plastic zak kan het natuurlijk ook in een afsluitbare box. Ik denk dat ik daarvoor kies… als ik eenmaal begonnen met het nakijken.

Aanvullende informatie

• In Nederlandse woningen kom je vooral papiervisjes tegen en een van zijn voorouders, het zilvervisje. Ze lijken op elkaar. Maar het zilvervisje is iets molliger. Terwijl het papiervisje een slank, langwerpig beestje is.
• Jan van Duinen vertelt op zijn website over Lepismatiden, met daarbij fraaie foto’s van papiervisjes.
• Het boek ‘Das System der Lenismatiden’ van Karl Leopold Escherich is online te lezen op de website van de bibliotheek met biodiversiteitserfgoed.
• Voor meer berichten uit de categorie ‘Oude Doos‘