Tijdens een gesprek met vrienden komt het advertentiespel ter sprake. We kennen het uit onze jeugd als spel van spellenfabrikant Jumbo. Het spel bestond uit drie stapeltjes kaartjes met tekst. Op het eerste stapeltje stonden teksten als ‘te koop gevraagd’. De tweede groep kaartjes vermeldden een zelfstandig naamwoord, bijvoorbeeld ‘een paard’ en de laatste een conditie, ‘met lange oren’. De gehele zin was dan ‘te koop gevraagd een paard met lange oren’. Door de willekeurige stapels konden de kaartjes ook een heel andere zin vormen.

We gingen in het gesprek verder over de creatieve mogelijkheden van het idee achter het advertentiespel. Door met de willekeur van drie tekstjes tot nieuwe producten te komen, oplossingen bij een probleem te verkrijgen etc. Ik kende dat gebruik al als een van de honderden creatieve denktechnieken. Het was echter reuze interessant te horen hoe anderen daarmee omgingen.

Advertentiespel, het begin van een geschiedenis

Advertentiespel in Algemeen Handelsblad 26 febr. 1852

Maar onderweg naar huis dacht ik aan de geschiedenis van het advertentiespel. Dat zou een verhaal voor deze blogsite kunnen zijn. En dat bleek het ook te zijn. Een uitgebreid verhaal vanwege allerlei zijtakken.

Laat ik beginnen met het advertentiespel. De eerste keer dat sprake is van een advertentiespel in krantenarchieven vind ik in het Algemeen Handelsblad van 26 februari 1852. In het berichtje staat dat een handelsvriend van de krant met wat plak- en knipwerk een spel heeft bedacht. Nadat het onder vrienden een succes bleek, liet hij een aantal spellen maken en noemde het advertentiespel. De man of vrouw (dat wordt niet duidelijk) bood het spel te koop aan voor 1,25 gulden.

Advertentiespel, meerdere vormen

Een advertentiespel komt daarna regelmatig ook voor in advertentie in andere kranten. Het is onduidelijk of het spel al de vorm heeft zoals hierboven beschreven. Sommige kranten organiseren namelijk voor hun lezers ook eigen spellen die ze advertentiespel noemen. Zo’n spel kan allerlei vormen hebben.

Een krant laat bij zo’n spel lezers bijvoorbeeld zoeken naar een tekst die in een van de advertenties voorkomt. Het Parool kondigt op de voorpagina ‘het witte bedjes advertentiespel’ aan, waarbij lezers op bolletjes in advertenties moeten letten. In een krant uit 1930 vond ik ook artikel over spelletjes om kinderen te vermaken tijdens een treinvakantie. Een van de spelletjes is een advertentiespel, wat uiteindelijk ook een zoekspel blijkt te zijn.

Het eerste advertentiespel

Het eerste advertentiespel dat met zekerheid in de huidige bekende vorm op de markt komt, verschijnt in de jaren veertig (waarschijnlijk 1942). De uitgever is de Nederlandse Spellenfabriek. Dat zou een bedrijf kunnen zijn dat dan al enkele tientallen jaren bestaat; volgens een bron is het in 1878 opgericht. Met een kort onderzoek langs bekende archieven kon ik daarvoor echter geen bevestiging vinden.

Het tweede advertentiespel

Ik kom advertentiespellen tegen in dezelfde vorm, dus met de drie stapeltjes kaarten, van andere fabrikanten en uitgevers. Bijvoorbeeld eentje van uitgever G.J. Hosman. Die gaf al eind 19de eeuw producten uit, dus mogelijk is zijn advertentiespel van voor 1942. Een andere van de Duitse uitgever lijkt ook oud. Jaartallen bij de genoemde en andere advertentiespellen zijn helaas niet snel te achterhalen. Het tweede advertentiespel is daarom van Jumbo. Jaartal van verschijning is ook niet te vinden, een gemiddelde uit diverse bronnen is 1965.

Het spel dat wij thuis hadden is hetzelfde spel in een andere verpakking en komt waarschijnlijk uit de zeventiger jaren.

Dwaalsporen

Een echt spoor van advertentiespellen is om verschillende redenen moeilijk vast te stellen. Ten eerste zijn er de verkopers van oude spellen. Sommigen hebben hun best gedaan te achterhalen wanneer hun aangeboden spel op de markt kwam. Anderen zetten er een datum bij uit de duim of op de gok; in beide gevallen niet historisch verantwoord.

Datzelfde onderscheid maak ik bij schrijvers van blogs en andere digitaal toegankelijke uitingen. Wat ik al eerder schreef: er wordt vooral veel overgeschreven. De grootste boosdoeners zijn echter de PR-praatjes. Daarbij wordt de geschiedenis niet zo nauw genomen, het gaat om het jubileumfeestje of een andere gelegenheid. Het verhaal moet lekker leesbaar blijven. Dus vergeet men even de werkelijke situatie en gaat vooral uit van het feestelijke bedrijf.

Hausemann & Hötte

De geschiedenis en de PR van de firma Hausemann & Hötte is in dat geval een interessante. Er zijn voldoende verhalen over hun start te vinden. Het staat bijvoorbeeld, helaas ook weer met fouten, in een verhaal op wikipedia. Het is echter voor het advertentiespel niet zo belangrijk hoe Engelbert Hausemann een bedrijf begon, Of hoe later zijn neef, zoon van zijn zus, Wilhelm Hötte erbij kwam. En hoe ze samenwerkten.

Belangrijk is wel te melden dat de verhalen rond Hausemann & Hötte vol hiaten zitten. En dat zij of hun geschiedschrijvers al dan niet bewust nogal makkelijk met eer strijken die hen niet toekomt. Vooral data doen mijn wenkbrauwen fronsen. Die data nodigen ook uit tot verder onderzoek. Maar de tijd die daarvoor nodig is wil ik daaraan niet verliezen.

Suggesties voor verder onderzoek

• Was er al een Nederlandse Spellenfabriek voor 1949, het jaar waarin H&H kartonagefabriek ‘Best Ever’ overnam en hernoemde naar Nederlandse Spellenfabriek (ook wel gespeld: Nederlandse Spellen Fabriek).
• Bestond de naam JUMBO echt al voor 1946. Het jaar waarin het Jumbo houten speelgoed van KODA uit Baarn op de markt kwam, een samenwerking van H&H en KODA. Een begin met het ontwerpen van het bekende JUMBO-logo begon pas in 1946.
• Volgens sommige bronnen was het olifantje als illustratie al in de jaren dertig bedacht.
• H&H zet op de doos van een advertentiespel ‘… under Berne & Universal Copyright Conventions’. Er zijn twee belangrijke copyright-verdragen: De Berner Conventie uit 1886 en de Universal Copyright Convention uit 1952. Is dit een rare samenvoeging met typefout.
• Etc.

Ik verwonderde me over veel meer dingen die ik tegenkwam in teksten over de geschiedenis van Hausemann & Hötte. De vele namen van dezelfde spellen bijvoorbeeld. Ontegenzeggelijk werden die pas populair in de H&H. Wellicht waren het eenvoudig slimme handelaren. Het bedrijf was immers in 1853 begonnen als ‘Agentuur en Commissie Zaak in Kramerijen’. Ze handelden in van alles. Als mooie omschrijving daarvan las ik ‘van degenstokken tot odeur, van bokken en schapen tot overschoenen, van strohoeden tot wagenbeslag’. Pas in de twintiger jaren van de vorige eeuw begonnen ze met speelgoed.

Jumbo

Na de Tweede Wereldoorlog hadden veel bedrijfjes het moeilijk. Of ze hadden een product dat interessant leek. In Baarn waren in 1946 Frits Köhler en Henk van Dam een houtbewerkingsbedrijf begonnen. Ze noemden het KODA, naar de eerste twee letters van hun achternaam. Al snel vonden ze het leuk houten speelgoed te maken. Iets waar Köhler in de dertiger jaren al enige ervaring opdeed.

Ze namen contact in 1946 contact op met Hausemann & Hötte. Het is mogelijk dat ze gezamenlijk de naam Jumbo bedachten voor het houten speelgoed, het eerste speelgoed met die naam. Kort daarna brengt met Hausemann & Hötte ook ander speelgoed uit onder de merknaam Jumbo. Mogelijk ging dat in goed overleg tussen de twee partijen. Maar het kan ook zijn dat Van Dam te snel toegaf. Kötler stoort zich al langer aan het gebrek aan commercialiteit van Van Dam. Als het bedrijf in 1950 failliet dreigt te gaan koopt hij de aandelen van zijn compagnon en gaat alleen verder. Het is in die tijd dat H&H allerlei reorganisaties doorvoert, kort voor het 100-jarig bestaan in 1953.

Aanvullende informatie

• Voor diegenen die onderzoek willen doen naar Hausemann & Hötte, bijna hun volledige archief ligt in Amsterdam bij het Gemeente Archief. Het is gedeeltelijk online te bekijken.
• Het Jumbo spel ‘pim pam pet’ is een voorbeeld van een spel dat ik, bij het zoeken naar informatie over het advertentiespel, met vele namen tegenkwam. Lang voordat door H&H als Jumbo spel op de markt kwam. Gelukkig weet wiki dat ook.
• Zie ook het bericht ‘Stratego, de historie (het ware verhaal)‘