synesthesie, een kleurrijk fenomeen

Synesthesie, een smakelijk en kleurrijk leven

Bob, een goede vriend, vertelt dat hij smaken proeft bij het zien van een kleur. Alsof ik hem niet goed verstond reageer ik met, ‘smaken verschillen nu eenmaal’. Maar ik hem gehoord. Hij leidt waarschijnlijk aan een vorm van synesthesie, de vermenging van zintuiglijke waarnemingen.

Een bijzondere vorm kreeg ik een tijdje terug via een mail. Daarin vertelde een man dat hij enthousiast mijn verhaaltje las over mooie getallen op de digitale klok. Hij wist niet dat hij synestheet was. Het openbaarde zich lang geleden bij de opkomst van digitale klokken. Bij het zien van een mooi getal ziet hij kleuren. En soms, als hij een kleur ziet zweven in de ruimte, kijkt hij naar een klok en komt de tijd overeen met zijn eerdere ervaringen met mooie getallen.

Geen aandoening, maar bijzondere waarneming

Met Bob sprak ik verder over zijn voor mij bijzondere ervaringen. Bij rode kleuren proeft hij kersen, die Italiaanse ingelegde amarena kersen. Blauwe kleuren roepen bij hem ook vaak rode smaken op, zoals bieten en rode bessen. En groene kleuren neigen naar honingmeloen-achtige smaken.

Kleuren en smaak, daarmee leek mij zijn aandoening een feestelijk leven. Maar het is geen aandoening die behandeld moet worden, vertelde Bob. Het is onschadelijk en hooguit een bijzondere vorm van waarneming als twee of meer zintuigen samenkomen bij een het waarnemen van iets.

Synesthesie, wat is dat?

Wat is synesthesie? Een mooie omschrijving is: de toestand waarbij ongewild een zintuigelijke waarneming een of meerdere zintuigelijke indrukken oproept. Mooi vind ik ook: een fenomeen waarbij gewoonlijk gescheiden zintuigelijke waarnemingen zijn vermengd.

Het is leuk om je daarvan een voorstelling te maken. Dat je naar muziek luistert en daarbij allerlei kleuren ziet, zoals bij een lichtorgel. Of dat je de smaak van aardbeien proeft wanneer je de letter ‘A’ ziet. Het is een fenomeen dat mensen al lange tijd intrigeert en inspireert. Meerdere kunstenaars hebben er handig creatief gebruik van gemaakt bij hun. En wetenschappers die het onderzochten hebben nog geen exacte verklaring. Ze houden het vooralsnog op overactieve verbindingen tussen bepaalde hersengebieden. En sommigen menen dat het erfelijk is

Geschiedenis van synesthesie

Beschrijvingen van synesthesie gaan ver terug in de tijd. Formeel werd het echter pas vanaf de 19de eeuw onderzocht. Wetenschappers vonden daarbij echter voldoende aanwijzingen dat synesthetische ervaringen al eeuwenlang bestaan. Historische verslagen en geschriften onthullen dat vele generaties mensen heeft verbaasd en geïnspireerd. En dat mensen al in de oudheid over ongewone vermenging van hun zintuigen spraken.

Meerdere beroemde historische personen zijn in verband gebracht met synesthesie. Een van de meest opvallende is de schilder, uitvinder en nog meer Leonardo da Vinci. Door zijn vele notities, met daarin teksten over de relatie tussen kleuren, geluiden en emoties, vermoeden wetenschapper dat hij een synestheet was.

Franz Liszt, de pianist en componist uit 19de eeuw, wordt ook vaak genoemd als een historisch voorbeeld van synesthesie. Hij beschreef in zijn nagelaten notities ook vaak hoe muziekstukken kleurrijke visioenen bij hem opriepen. En ook bij onze eigen Vincent van Gogh denkt men aan synesthesie. Bij hem zijn het vooral de beschrijvingen van kleur in zijn brieven die doen vermoeden dat hij bekend was met synesthetische ervaringen.

Wetenschappelijk onderzoek naar synesthesie

De vroegste wetenschappelijke beschrijving staat op naam van John Locke. Hij schreef in 1690 over een blinde man die kleuren zag als hij iemand trompet hoorde spelen. Er zijn echter twijfels over het daarbij echt om synesthesie ging.

Later zijn er andere wetenschappers, vooral vanaf midden 19de eeuw die onderzoek deden naar synesthesie of voorbeeld beschreven. Een naam die dan vaak wordt genoemd is die van Francis Galton, een neef van Darwin. Hij beschreef in 1810 een specifiek voorbeeld, de extra zintuigelijke ervaring bij getallen.

Meerdere wetenschappers beschreven in die tijd andere vormen van synesthesie. Maar vele daarvan werden lange tijd genegeerd. Die andere vormen zijn grofweg te onderscheiden in:

  • Kleur en smaak – mensen proeven dan een bepaalde smaak wanneer ze een specifieke kleur zien (bob is daarvan een voorbeeld).
  • Grafeme en kleur – de meest voorkomende vorm van synesthesie. Mensen ervaren kleur(en) bij het lezen van cijfers, letters of woorden.
  • Muziek en kleur – in dit geval zien mensen bepaalde kleuren bij het horen van muzikale tonen of akkoorden.
  • Ruimtelijkheid – sommige mensen een synesthetische ervaring in ruimtes. Zij verbinden bijvoorbeeld op een of andere manier een locatie met een bepaalde dag van de week.

Verder onderzoek naar synesthesie

Na een 50 jaar durende periode van minder aandacht voor synesthesie kwam er in de 80-er jaren weer interesse in het bijzondere fenomeen. Het was met name de Amerikaanse neuroloog Richard Cytowic die een slinger gaf aan nieuw onderzoek. Vanaf 1980 deed hij diverse onderzoeken naar de neurofysiologie van meerdere vormen van synesthesie. En in 1989 verscheen zijn boek ‘Synesthesia: A Union of the Senses’.

Daarna gingen weer meerdere wetenschappers zich richten op het bijzondere zintuiglijke verschijnsel. Voor veel van hen blijft synesthesie een intrigerend onderzoeksgebied, waarbij neurowetenschappers en psychologen samenwerken om de mysteries te ontrafelen. Bij recente onderzoeken is daarbij onder andere inzicht gekregen in de verschillen tussen de hersenen van synestheten en van mensen zonder synesthesie. De verwachting is dat het zal bijdragen aan een algemeen begrip van de menselijke waarneming.

Oorzaken en werking van synesthesie

De precieze oorzaak van synesthesie is nog niet volledig bekend. Er zijn wel enkele theorieën. De meest gangbare theorie houdt het op overactieve verbindingen tussen bepaalde hersengebieden, ook wel hyperconnectiviteit. Daarbij gaat het vooral over gebieden die verantwoordelijk zijn voor zintuiglijke waarneming en taalverwerking.

Er zijn ook onderzoekers die suggereren dat genetische factoren een rol spelen bij de aanleg voor synesthesie. Daarbij zouden genetische variaties leiden tot verandering in de hersenbedrading. Andere studies wijzen op verhoogde activiteit van neurotransmitters. Maar zijn ook andere theorieën.

Synesthesie en drugs

Bijvoorbeeld wanneer synesthesie voorkomt in bepaalde situaties, zoals na het gebruik van een drug. Vrij recent is daarvan een voorval beschreven na het gebruik van Japanse Kiken drugs (wetontwijkende drugs). Maar evengoed kan worden gedacht aan LSD, de populaire drug tussen 1960 en 1975. De psychedelische stof beïnvloedt de waarneming en de verwerking van zintuiglijke informatie in de hersenen. Veel gebruikers ervaren dat zintuigen vermengd raken, wat synesthetische waarnemingen kan veroorzaken.

Kunst en creativiteit

Synesthesie, de unieke relatie tussen zintuigen en emotie, heeft veel invloed gehad op kunstenaars. Ze konden en kunnen de wereld op een niet-alledaagse manier verkennen en vastleggen. Synestheten ervaren hun omgeving als een zee van kleurrijke en zintuiglijke indrukken. Daarmee verrijken zij hun creativiteit en expressie. Dichters, schrijvers, schilders, muzikanten en andere creatieven putten inspiratie geput uit hun synesthetische ervaringen.

De relatie tussen synesthesie en creativiteit heeft zonder twijfel ook meerdere nieuwe kunstvormen voortgebracht. Het biedt de kans om de creatieve grenzen te verleggen en het toont niet-synestheten hoe zintuiglijke waarneming en creatieve expressie onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

Synesthetische kunstenaars

Er is een hele lijst met kunstenaar waarvan bekend is of wordt vermoed dat ze synestheet waren of zijn. Bij veel van hen komt het vermoeden voort uit nagelaten notities. En ook bij de lange lijst namen op bijvoorbeeld wikipedia worden vraagtekens gezet. Mensen kunnen immers ook eenmalige ervaringen hebben met synesthesie en dat levendig beschrijven of er voor meerdere kunstwerken uit putten.

Zelfs bij kunstenaar die als synestheet bekend staan, is dat niet met zekerheid vastgesteld. Het gebeurt vaak na zogenaamde zelfrapportage en hooguit wat aanvullende psychologische testen. De beschrijvingen verschillen bovendien enorm, wat onderzoek volgens wetenschappers fascinerend maakt, maar ook complex. Het is (nog) niet mogelijk synesthesie te bevestigen met meetbare symptomen, zoals bijvoorbeeld bij medische aandoeningen.

Vincent van Gogh

Er is dus ook geen bewijs dat bijvoorbeeld Vincent van Gogh een synestheet was. Kunsthistorici en wetenschappers die zich bezighouden met synesthesie vermoeden het op basis van beschrijvingen van kleur. In zijn brieven schreef Van Gogh daarover op een emotionele en expressieve manier.

Hij schreef bijvoorbeeld ‘vurig rood’ en ‘het donkerste groen dat je kunt bedenken. Het kleurgebruik in zijn schilderijen was bijzonder, wat het vermoeden van synesthesie versterkt. Maar het blijft een onderwerp van discussie.

Wassily Kandinsky

Bij Wassily Kandinsky vermoeden onderzoekers ook synesthetische ervaringen. Het zou een inspiratiebron zijn voor zijn werk. Kandinsky noemde in notities zijn schilderijen als visuele vertalingen van muziekstukken. Daarbij combineerde hij kleuren en vormen om emoties en geluiden weer te geven. Hij noemde zijn werk poëzie doordrenkt met kleur en visueel gemaakte muziek.

Mythes en misvattingen

Doordat kennis van synesthesie nog veel leunt op zelfrapportages en vermoedens bestaan er ook veel misvattingen. Een hardnekkige is de overtuiging dat het een aandoening is die behandeling vereist. Synesthesie is onschadelijk en hooguit een uniek variatie in hoe mensen waarnemen. Wetenschappers stelden al vast dat het geen invloed heeft op iemand gezondheid en functioneren. Ze beschouwen het tegenwoordig vooral als een verschil in hoe de hersenen informatie verwerken en zintuiglijke prikkels interpreteren.

Een andere misvatting is dat het een zeldzaam verschijnsel is. Het lijkt echter vaker voor te komen dan men dacht. Na meerder onderzoeken stelde men vast dat minstens 0,5% van de bevolking synestheet is. Maar er zijn ook wetenschappers die ervan uitgaan dat minstens 4% van de bevolking synesthetische ervaringen heeft.

Variatie en begrip

Een misvatting waar onderzoekers regelmatig op wijzen is de variatie. Synestheten delen niet dezelfde ervaringen. De waarnemingen verschillen sterk van persoon tot persoon. Deze variëteit benadrukt de persoonlijke en unieke aard van synesthesie. Toch leidt juist die diversiteit aan ervaringen soms tot onbegrip en onnodige stigmatisering. Terwijl het volgens een van de onderzoekers juist een fascineren fenomeen is, ‘dat ons eraan herinnert dat er altijd meer te ontdekken is in de wereld’.

Aanvullende informatie

Als aanvullende informatie geef ik enkele boeken, onderzoeken en enkele documenten

Boeken

  • Er zijn meerdere boeken geschreven over Synesthesie. Vanzelfsprekend zijn de boeken van Richard Cytowic daarbij aan te bevelen, zoals:
    • The Man Who Tasted Shapes uit 2003. Hierin verhaalt Cytowic over zijn ontmoeting met synestheet Michiel en bespreekt het fenomeen.
    • Wednesday Is Indigo Blue. Hij schreef het samen met David M. Eagleman. Het boek uit 2009 geeft inzicht in synesthesie vanuit neurowetenschappen en psychologie.
    • Synesthesia uit 2018 is een verkenning naar de neurologische mechanismen achter synesthesia
  • Een boek dat een goede inleiding is en vele facetten van het fenomeen bespreekt is ‘The Frog Who Croaked Blue’ van Jamie Ward.
  • Andere schrijvers beschrijven gevallen waarbij sprake is van synesthetische waarneming. Zoals het boek ‘Musicophiliae, tales of music and the brain’ uit 2007 van Oliver Sachs. Hij was zelf geen synestheet, maar had ze wel onder zijn patiënten. Zij boek droeg bij aan het begrip rond het fenomeen.
  • Het kan ook in geheel andere boeken voorkomen, zoals in ‘Wednesday’s Children’ uit 1993 waarin meerdere bekende Amerikanen hun verhaal vertellen over misbruik. En volgens mij komt het ook voor in een van de boeken van schrijver en psychiater Irvin Yalom. Maar het is te lang geleden dat ik zijn boeken las.

Onderzoeken

Er zijn meerdere onderzoeken verschenen rond synesthesie. Het zijn wetenschappelijke verkenningen en verslagen. Enkele voorbeelden:

Bekende, vermeende synestheten

Een bekende Nederlandse synestheet is Robbert Dijkgraaf. Hij sprak erover in een speciale editie van Elsevier getiteld ‘Ons Brein’  Synestheet Robbert Dijkgraaf - Elsevier speciale editie Ons Brein (6 downloads ) . Andere bekende synestheten zijn (of waren) bijvoorbeeld: Billie Eilish, Lady Gaga, Billy Joel, Itzhak Perlman (violist) en Nikola Tesla Met minstens 4% mensen met synesthetische ervaringen is een lijst vanzelfsprekend veel langer te maken.

Zie ook het bericht ‘Blauwe trui en kleuren zien‘ of ‘Beslissingsmoeheid‘.

 

Print deze pagina
Bovenstaand bericht is geschreven op 29 oktober 2023 door in de categorie 2023, Geschiedenis, Psychologie

Vorige en volgende berichten

« Ouder: Nieuwer: »

Een willekeurig bericht

Ik schrijf op deze site over allerlei onderwerpen. Soms is het heel persoonlijk, soms vooral informatief of beschouwend. Hieronder een willekeurig bericht uit ruim 2000 berichten.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *