Ik vertel Tineke, een vriendin, over de luie stoel van mijn moeder. Ze lacht. ‘Dat is een hypallage, die luie stoel’, zegt ze. Vaag zegt dat woord me iets, hypallage. Voor het van ver in me naar boven komt zegt Tineke, ‘dat is een stijlvorm. De stijlfiguur van verwisseling’.

Ineens weet ik het. ‘Ja leuk, die stijlfiguur waarbij het bijvoeglijk naamwoord dat voor een zelfstandig naamwoord staat, daar niet naar verwijst’.

Tineke en ik praten nog even verder over stijlvormen, taal en taalles.

Hypallage

Nogmaals de eenvoudige definitie: een hypallage is een stijlfiguur waarbij het bijvoeglijk naamwoord dat voor een zelfstandig naamwoord staat, daar niet naar verwijst’. Bij de luie stoel is ‘luie’ het bijvoeglijk naamwoord en ‘stoel’ het zelfstandig naamwoord. Maar het is vanzelfsprekend niet de stoel die lui is. Het is een persoon, die al dan niet wordt genoemd, die de stoel gebruikt om op te luieren.

Taalkundige wetenschappers definiëren de hypallage met moeilijker woorden. Zij schrijven bijvoorbeeld: het is een stijlfiguur waarin de syntactische relatie tussen twee termen wordt verwisseld of, wat vaker voorkomt, een veranderend item is syntactisch gekoppeld aan een ander item dan het item dat het semantisch wijzigt.

Hypallage, enkele voorbeelden

Zoals een beeld vaak meer zegt dan duizend woorden, zo doet een voorbeeld dat bij de hypallage. De luie stoel is overigens het vaakst gebruikte voorbeeld. Enkele andere voorbeelden:

• Een fijne ochtend – een dagdeel heeft geen gevoel, het is een persoon die het als fijn beschouwt
• Een minachtende blik – een blik of oog zorgt niet voor de minachting
• Een zorgeloze wedstrijd – de wedstrijd maakt het niet zorgeloos, dat doen de spelers
• De vermoeide weg – kan de weg er iets aan doen
• Een achteloze opmerking – het is niet de opmerking die onzorgvuldig is, maar de persoon die het uitspreekt
• De mannen ingang – de entree heeft geen geslacht

Er zijn ook complexere voorbeelden. Zoals ‘een goed glas wijn’. Goed slaat niet op het glas, maar op de wijn. Een persoon beoordeelt de wijn, de wijn vindt zichzelf niet goed of slecht.

Oorsprong oud en dichterlijk

Het woord hypallage komt uit het Oudgrieks. Daar zijn dan ook de eerste voorbeelden te vinden. Kort daarna komen ze ook voor in Romeinse teksten en gedichten. En volgens historici komen ze ook voor in het Oude Testament. Het gaat bij dat oude gebruik doorgaans om langere zinnen, waarin de hypallage verstopt lijkt.

Bij de hierboven gegeven voorbeelden is de hypallage veel sneller te ontdekken. Het zijn zogenaamde beschrijvende hypallages. Die term en de uitvoering ervan werden in 1586 bedacht, mogelijk door de Engelse schrijver George Puttenham. Deze literair criticus zag de hypallage als een woordenwisseling die de ware constructie en toepassing van een uitspraak verandert. Hij voegt eraan toe dat ‘het de betekenis nogal pervers en heel erg absurd maakt’.

Films, verhalen en meer

Hoe absurd ze volgens Puttenham ook mogen zijn, hypallages komen tegenwoordig overal voor. Schrijvers gebruiken ze in filmdialogen, toneelstukken, boeken en meer. Maar ook in het dagelijks leven komt de hypallage vaker voor dan we denken. Kijk nog maar eens naar de voorbeelden hierboven.

In het dagelijks leven zijn het opmerkingen als ‘de luie stoel’. Zulke spreektaal gebruiken scenaristen in films ook. Terwijl het in boeken vaak richting absurd kan gaan. Daarin zijn ook de andere stijlfiguren te vinden waar de hypallage tegenaan leunt of waar het onderdeel van is, zoals de metafoor en metonymie.

Metafoor en metonymie

In boeken en verhalen staan vaak veel hypallages. Zoals deze uit een boek van Amy M. Homes: ‘ … stopt Richard een nerveus handvol gezouten noten in zijn mond’. De noten zijn vanzelfsprekend niet nerveus. Richard is zenuwachtig en de handvol noten is daardoor wellicht groter dan een gewoonlijke handvol. Nerveus is daarbij een maataanduiding.

In verhalen produceert de hypallage vaak een metafoor. De zin ‘hij danste de gelukkige weg naar huis’ suggereert dat de persoon gelukkig is en dat de levenloze weg daarvan iets meekrijgt. In gedichten zorgt het metrum er vaak voor dat de dichter kiest voor een hypallage.

Metonymie is vergelijkbaar met de metafoor. De metafoor vereist een vertaalslag bij een beeld, zoals bij een kameel als ‘schip van de woestijn’. Bij metonymie is dat beeld zichtbaar in de werkelijke wereld, zoals bij ‘neuzen tellen’ van een rijtje personen. Daarbij staat elke neus voor de persoon die wordt geteld.

Schrijvers

Er zijn schrijvers die meer dan andere schrijvers gebruik maken van hypallage. Dat wordt bijvoorbeeld gezegd van PG Wodehouse en TS Eliot. Van de Franse schrijver Marcel Proust beweert men zelfs dat het gebruik zijn werk kenmerkt.

Een voorbeeld van PG Wodehouse: ‘Ik stak een nadenkende sigaret op en, Archimedes voor het ogenblik wegsturend, liet mijn gedachten opnieuw stilstaan bij het gruwelijke gedrang waarin ik was terechtgekomen door het onverstandige gedrag van de jonge Stiffy’ (uit The Code of the Woosters).

hypallage – voorbeeld van PG Wodehouse

TS Eliot gebruikte de hypallage bijvoorbeeld in de zin ‘De winter hield ons warm, bedekte de aarde met vergeetachtige sneeuw en voedde een beetje leven met gedroogde knollen’ (uit het gedicht The Waste Land).

En dan kijk ik naar de rusteloze klok die zegt dat deze tekst klaar is.

Aanvullende informatie

De hypallage wordt beschouwd als een specifieke vorm van de metonymie. Andere specifieke vormen daarvan zijn de totum pro parte (= het geheel voor het deel) en de pars pro toto (= deel voor het geheel). Bij de eerste gebruik je een geheel om naar een kleiner deel te verwijzen (bijv. Duitsland won met 2-1; waarbij Duitsland slaat op het nationale elftal). De tweede is andersom, daar verwijst een deel naar een geheel. Zoals in bovenstaand voorbeeld van ‘de neuzen tellen’