Jaren geleden vertelde Noortje, een vriendin, het verhaal van het verdronken meisje uit de Seine. Dat werd rond 1880 in Parijs uit de rivier gehaald. Ze was waarschijnlijk door zelfdoding om het leven gekomen.

Aan het eind van haar monoloog keek Noortje me even onderzoekend aan. Vond ik het verhaal interessant, leek ze zich af te vragen. Ze stond op met de woorden, ‘ik heb wat voor je’ en verliet de kamer. Even later kwam ze terug met een roodbruin gipsafdruk van een gezicht.

Dodenmasker van het verdronken meisje

Ik begreep dat het een dodenmasker van het verdronken meisje uit de Seine was. Het gebruik van dodenmaskers kent een lange geschiedenis. Daarbij lieten familieleden het masker vooral maken om een overledene te herinneren. Vanaf de 18de eeuw werden dodenmaskers echter ook gemaakt van personen die op onverklaarbare wijze waren overleden. Het hielp bij de identificatie en het onderzoek.

Noortje overhandigde mij de gipsafdruk. Ze vertelde dat het verhaal verder ging. De lijkschouwer zou hevig onder de indruk zijn geweest van de gezichtsuitdrukking van het verdronken meisje. Hij zag een liefdevolle glimlach in haar gelaat. Dat zou voor hem een reden zijn geweest een gipsafdruk te maken. Hoewel het dus ook gewoon een vaste procedure zou kunnen zijn bij zijn werk aan een verdronken persoon.

Populair aangezicht

Een paar jaar nadat het verdronken meisje uit de Seine was gevonden ontdekte iemand het dodenmasker. Mogelijk was het een medewerker van het mortuarium. Hij ontdekte dat meerdere mensen in zijn omgeving positief reageerden op de bijzondere gelaatsuitdrukking van het meisje. Hij maakte extra afdrukken.

Rond 1900 maakte de Duitse beeldhouwer August Wilhelm Goebel een beeld gebaseerd op het dodenmasker. Zijn landgenoot Arthur Möller maakte in 1935 een variant. Verhalen rond de geschiedenis van beide beelden zijn niet helemaal serieus te nemen. Er is feitelijk weinig over bekend.

Niet het verdronken meisje

Er zijn zelfs mensen die beweren dat de beelden niets te maken hebben met het verdronken meisje uit de Seine. Volgens tekenaar Georges Villa stond een meisje dat rond 1875 aan tuberculose stierf model voor het beeld. Volgens anderen was het dodenmasker gemaakt naar de dochter van een Duitse maskerfabrikant.

Dat laatste klinkt aannemelijk, doordat twee Duitse beeldhouwers een afdruk maakten. Er is overigens ook een Parijse werkplaats die het beeld maakt. Het is het in 1871 opgerichte Atelier Lorenzi. Zij maken al vier generaties allerlei kopieën van beeldjes, standbeelden en dodenmaskers. Ze zijn echter het bekendst geworden door het verdronken meisje uit de Seine, een beeldje dat zij al vanaf het begin van de 20ste eeuw maken.

Inspirerende beelden

Het beeld van het meisje, of de beelden, inspireerde meerdere kunstenaars in hun werk. Tientallen namen worden genoemd, maar ook daarbij blijft veel onduidelijk. Picasso is een van de kunstenaars die wordt genoemd in verband met het verdronken meisje uit de Seine.

Er is echter geen specifiek werk bekend waarbij Picasso zou zijn geïnspireerd door het meisje of een afdruk (of interpretatie daarvan) van haar dodenmasker door Goebel of Möller.

En dat geldt in veel gevallen ook voor de andere genoemde namen. Wel zijn er gedichten en verhaaltjes geschreven waarin het meisje een rol speelt of als aanleiding wordt gebruikt.

Het verdronken meisje uit de Seine, een boek

Een paar weken nadat ik het verhaal hoorde en van Noortje de gipsafdruk kreeg, stond ik in een tweedehands boekenzaak. Daar zag ik een boekje met op de omslag een afbeelding van de gipsafdruk. Het was een vierde druk van het boekje ‘De Onbekende’ van Reinhold C. Muschler. Ik kocht het voor 1 gulden.

Het is een door Muschler verzonnen verhaal rond het verdronken meisje uit de Seine. De eerste druk van die Nederlandse vertaling verscheen op 1 januari 1936, twee jaar na de oorspronkelijke Duitse versie. Een Engelse versie was het in 1935 verschenen met de titel ‘One Unknown’.

De onbekende verfilmd

Het boek werd verfilmd. Eind 1936 ging de Duitse film in première. Sybille Schmitz speelde het verdronken meisje uit de Seine. Bizar is dat de actrice zelf op 45-jarige leeftijd ook in mysterieuze omstandigheden door zelfdoding om het leven komt.

Volgens filmkenners was Schmitz een van de meeste interessante actrices in de Duitse filmgeschiedenis. Ze kreeg al op jonge leeftijd bekendheid, maar in tegenstelling tot tijdgenoten emigreert ze niet naar Hollywood. In Duitsland ging haar carrière na de verfilming van het boek snel achteruit. Dit zou mede komen door haar joodse uiterlijk. Na de oorlog verslechterde de situatie van haar en andere sterren van de UFA. Schmitz raakte aan de drank en drugs, en koos met hulp van een lesbische arts, met wie ze samenleefde, voor de dood.

De Seine

De Seine is een 776 km lange rivier. Het ontspringt bij Source-Seine, noordwest van Dijon en eindigt bij Le Havre in de Noordzee. Door de gehele geschiedenis van de Seine werd het gebruikt voor soms lugubere activiteiten.

De Seine was een plek om as te verstrooien, bijvoorbeeld dat van Jean d’Arc. Slachtoffers van moord of ongevallen werden in Parijs eenvoudig over de reling van de meer dan dertig bruggen gegooid. En de bruggen waren ook populair bij mensen die zichzelf wilden doden. Dat gebeurde in allerlei tijden, maar vooral tijdens de Franse Revolutie.

Meer ellende rond de Seine

De Seine was voor de overheid ook een populaire plek om criminelen, demonstranten, rebellen en anderen te verdrinken. Dat gebeurde zelfs nog bij een massademonstratie op 17 oktober 1961.

En voor er een systeem voor waterregulering was, met sluizen en opvang van water (reservoirs) overstroomde de Seine regelmatig. Dat gebeurde soms onverwacht. De rivier sleurde dan meerdere mensen in de verdrinkingsdood. Tegenwoordig overstroomt de Seine nog steeds, maar is er meer controle.

Meerdere mortuaria rond Seine

Parijs ontstond ongeveer twee eeuwen voor onze jaartelling op Île de la Cité, het natuurlijke eiland in de Seine. Vanaf hier groeide het middeleeuwse Parijs en verspreidde zich als stad. De stad had meerdere plekken die als mortuarium dienst deden, vaak gevestigd in bijvoorbeeld slachthuizen en gevangenissen.

In 1804 werd een eerste mortuarium geopend op de Île de la Cité. Er verdronken zo veel mensen in de Seine dat dit noodzakelijk leek. Tussen 1790 en 1800 waren dat er al 384 vaak ongeïdentificeerde lichamen.

Populaire attractie

Het zorgde voor een attractie. Het identificeren van de onbekende lijken, waarvan de meesten slechtoffer van verdrinking, werd een populair uitje. Twaalf lijken lagen dan telkens drie dagen in een kamer tentoongesteld, van het publiek gescheiden door een raam.

Kort voor de vondst van het verdronken meisje uit de Seine werd in 1868 een nieuwe tentoonstellingsruimte geopend, speciaal voor de onbekenden uit de Seine. De doden werden daar naakt op marmeren tafels gelegd. Als er ook bezittingen waren gevonden hingen die aan pinnen bij het lijk. De lokale bevolking plande vaak hun vrije dag rond de bezichtigingen.

Aanvullende informatie

• De beeldhouwer August Wilhelm Goebel is op 11 mei 1883 geboren in Kloppenheim. Hij overleed op 2 juni 1971 in Haan. Er zijn ook bronnen die melden dat beeldhouwer Arthur Möller het beeld maakte voor porceleinfabriek Goebel. Feit is dat Möller werk maakte voor de porceleinfabriek. Arthur Möller is geboren op 5 januari 1886 in Rudolstadt, en hij overleed op 31 augustus 1972 in Rödental.
• In de krant Le Messin staat op 18 mei 1931 het bericht ‘Het lichaam van een jonge vrouw die 22 of 25 jaar oud lijkt, is zojuist uit de Seine, nabij Argenteuil, gehaald‘. Zou dat Arthur Möller in 1935 hebben geïnspireerd tot zijn beeldje. Le Messin was overigens in 1884 opgericht door Charles Porcin en in 1947 opgeheven.
• Een verhaal over Atelier Lorenzi stond in 2017 in de New York Times met als titel ‘At a Family Workshop Near Paris, the ‘Drowned Mona Lisa’ Lives On’