‘Ik heb die asbest platen gewoon zelf verwijderd twee jaar geleden’, vertelt Willem tijdens een gesprek. ‘Met de huidige procedure van asbest verwijderen duurt het veel te lang en het geeft bovendien onnodige kosten’.

‘Hoe doe je dat dan?’, vraag ik onschuldig.

‘Voorzichtig, zoals egels seks hebben’, antwoord Willem, waarbij hij zelf het hardst lacht. ‘Weet je’, gaat hij verder, ‘veel mensen weten niet dat je als particulier platen van asbest mag verwijderen. Het is dus niet verboden. Kijk de regels er maar op na. Het dak van mijn schuur was weliswaar groter dan de maximaal toegestane 35 m2 die je als particulier mag verwijderen. Maar een kniesoor die … ’

‘Zo kennen we je weer Willem’, onderbreekt Peter, ‘gewoon eigenwijs je eigen gang gaan’.

‘Ach, maskertje op en secuur werken. Dan is er niets aan de hand’, reageert Willem.

‘Asbest’, merk ik op, ‘ze hadden het beter asfout kunnen noemen’.

Peter en Willem lachen. We gaan over op een ander onderwerp.

Asbest, het woord

Het woord asbest is afgeleid van het Griekse asbestos. Dat betekent volgens vrijwel alle bronnen ‘onverwoestbaar’. Maar volgens mijn Griekse lerares kun je beter spreken van ‘onbrandbaar’, of eigenlijk ‘onblusbaar’. Er zijn ook Nederlandse organisaties en bedrijven die schrijven dat het woord asbest komt van amiante, wat verwijst naar de onbesmette eigenschappen.

Het heeft vooral te maken met vertalingen uit het verleden. In de Oudheid gebruikte men asbestos en amiante door elkaar. De Romeinse natuurhistoricus Plinius de Oudere bijvoorbeeld gebruikte in zijn teksten beide termen om het brandwerende, duurzame en onvergankelijke karakter van het materiaal te beschrijven.

Asbest, het materiaal

Lange tijd dacht ik dat asbest één materiaal is. Maar het is een verzamelnaam voor een aantal in de natuur voorkomende silicium-houdende mineralen. Die mineralen zijn opgebouwd uit microscopisch kleine, naaldachtige vezels. Asbest ontstaat in bepaalde typen vulkanisch gesteente en de typen variëren in kleur, afhankelijk van de mineraalsamenstelling.

Er worden  zes typen asbest onderscheiden.

De zes typen asbest

• Chrysotiel (witte asbest) heeft witte, gladde vezels. Het werd vooral gebruikt in dakbedekking, plafondtegels en remvoeringen
• Amosiet (bruine asbest) heeft bruine, rechte vezels. Het werd vooral gebruikt in isolatiemateriaal en cementproducten
• Crocidoliet (blauwe asbest) heeft blauwachtige, rechte vezels. Die werd ook vooral gebruikt in isolerende – en cementproducten.
• Tremoliet heeft een wit tot groene kleur met vaak onregelmatige vezels. Het werd vooral gebruikt in industriële producten.
• Actinoliet heeft donkergroene, rechte vezels. Dit type werd vooral gebruikt in bouwproducten.
• Anthofylliet heeft een witte tot grijze kleur met meestal onregelmatige vezels. Werd vooral verwerkt in industriële materialen.

Asbest en gezondheid, geschiedenis

De geschiedenis van het moderne onderzoek naar de schadelijkheid van asbest begint bij de vrouwelijke inspecteurs in Engeland (officieel: Lady Inspectors of Factories). Dat was een klein team van vrouwelijke inspecteurs. Van 1893 tot 1921 zetten zij zich in om overuren en misstanden in fabrieken en thuiswerk terug te dringen.

In 1898 schreven zij een rapport aan de hoofdinspecteur ‘Factories and Workshops’. Daarin vertelden ze dat van drie beroepen gemakkelijk kan worden aangetoond dat ze een gevaar voor de gezondheid zijn van de arbeiders, vastgesteld door letsel aan de bronchiën en de longen. Die drie beroepen waren: zijde openen en tellen, hennep spinnen en asbest zeven en kaarden.

Hubert Montague Murray 1906

De Britse arts en patholoog Hubert Montague Murray was de eerste die een geval beschreef. In 1899 meldde een man van 33 jaar zich bij hem in het Charing Cross ziekenhuis in Londen. De man werkte al tien jaar bij een asbestfabriek op de kaardkamer, dat is de ruimte waar vezels worden ontward, gereinigd en gemengd om een streng te maken voor verdere verwerking. Hij wilde weten of hem iets mankeerde, want negen collega’s waren inmiddels overleden. De man envermoedde dat het kwam door het werk met asbest. Kort na zijn opname overleed de man in 1900.

Montague Murray deed onderzoek op het dode lichaam. Hij vond asbestvezels in de longen van de man. Dat bevestigde de diagnose dat de man was overleden aan longfibrose. Montague Murray maakte foto’s en verwerkte die in zijn rapport. Dat schreef hij in 1906 voor het Comité van Industriële ziekten. Volgens het Britse Medisch Journaal van december 1927 was dit de enige melding van een sterfgeval tot 1924.

William Edward Cooke 1924

Het tweede geval dat werd gerapporteerd was een vrouw van ook 33 jaar. Zij stierf in 1924 nadat ze 18 jaar in een astbestfabriek had gewerkt. De arts W.E. Cooke, op dat moment directeur van het pathologische dienst van de Royal Infirmary, schreef er datzelfde jaar nog een rapport over.

De rapporten van Murray en Cooke waren belangrijk. Het vestigde de aandacht op de mogelijkheid dat een stof met weinig of geen vrije silica (een chemische verbinding van silicium en zuurstof) longfibrose kan veroorzaken. Tot die tijd keken onderzoekers voornamelijk naar stoffen met silica. Cooke beschreef in zijn rapport over ‘merkwaardige stoffen die op asbestvezels lijken in het longweefsel’. Drie jaar later noemde Cooke de ziekte ‘pulmonale asbest’.

Asbest in de Oudheid

Asbest ontstaat in de natuur door geologische processen, vergelijkbaar met bijvoorbeeld olie. Het duurde miljoenen jaren, maar toen konden de mineralen worden gedolven uit gesteenten in asbestmijnen. En dat is wat ze in de Oudheid al deden.

De Romeinen en andere oude beschavingen gebruikten asbest zoals het van nature voorkwam. Ze groeven de asbestvezels met gereedschap uit rotsen. De ruwe asbest selecteerden ze handmatig. Daarna scheidden ze het van de omringende rots door het te breken of te zeven. Dat was genoeg om de unieke eigenschappen van asbest te benutten.

Oude toepassingen

Er zijn meerdere toepassingen bekend uit de Oudheid. De Romeinen maakten van asbest doeken. Hun doden wikkelden ze in zo’n asbestdoek voordat ze het lichaam van de overleden persoon cremeerden. De doek verbrandde niet. Daardoor bleven de lichaamsresten gescheiden van de as van het hout dat achterbleef van de brandstapel.

De Grieken gebruikten het als lont voor olielampen, omdat het niet verbrandde en lang meeging. Langer bijvoorbeeld dan ander lont, zoals katoen, linnen, of andere natuurlijke vezels. Om dezelfde reden werd asbest toegepast voor meer textielachtige producten, zoals tafelkleden, doeken en brandwerende kleding.

Gezondheid vanaf de Oudheid

In de Oudheid en lang daarna hadden ze geen kennis van de gezondheidsrisico’s. Mensen namen dus niet de voorzorgsmaatregelen die we tegenwoordig kennen. Het is daarom goed mogelijk dat mensen in het verleden overleden door blootstelling aan asbest, bijvoorbeeld door asbestose of longkanker. Langdurige blootstelling aan asbestvezels was in die tijd vanzelfsprekend even schadelijk.

Nog tot na de middeleeuwen werden ziekten vaak verkeerd begrepen. Kortademigheid en chronische hoest, symptomen van asbestose, schreef men toe aan bekende aandoeningen, zoals bijvoorbeeld tuberculose. Bovendien maakte de langzame ontwikkeling van ziekten door asbest het moeilijk een direct relatie te leggen tussen oorzaak en gevolg.

Anekdotes en wederwaardigheden rond asbest

Er zijn in de geschiedenis rond asbest meerdere verhalen te vinden die we nu als anekdote of leuk feitje kunnen lezen.

Karel de Vijfde

De meeste aangehaalde anekdote handelt over keizer Karel de Vijfde van het Roomse Rijk. Hij zou een tafellaken van asbest hebben gehad. Die gebruikte hij tijdens feesten. Aan het eind van een feest gooide hij het laken in de open haar om het te reinigen. Zijn gasten verbaasden zich en dachten dat hij magie gebruikte.

Het plaatsje Asbestos

In Canada waren lange tijd rondleidingen in asbestmijnen. Toeristen konden daar zien hoe mijnwerkers daar het wondermateriaal wonnen. In een stadje, dat men Asbestos had genoemd, organiseerde men zelfs festivals en evenementen om de profijtelijke asbest mijnwerkzaamheden te vieren. Lang nadat bekend was dat er gezondheidsrisico’s zijn, werd de plaatsnaam in 2020 veranderd in Val-des-Sources.

Brandwerende kleding

Tot ongeveer 1970 werd asbest nog verwerkt in kleding die brandwerend moest zijn. Daarbij denken we natuurlijk direct aan brandweerkleding. Maar ook in bijvoorbeeld kleding van autocoureurs kon asbest zijn verwerkt.

Filmsneeuw

In het begin van de 20ste eeuw vond men asbest een wondermateriaal. Het werd aangeprezen in advertenties en gebruikt voor allerlei producten, naast kleding en theatergordijnen ook voor bijvoorbeeld haardrogers. Een opvallende toepassing was het gebruik als kunstsneeuw. Hiervoor gebruikte men vanzelfsprekend witte asbest, het type Chrysotiel (zie hierboven). Dat gebeurde onder andere in de Hollywood-film ‘The Wizard of Oz’ uit 1939.

Verbod op asbest

Er kwam steeds meer bewustzijn voor de gevaren van asbest. Het waren echter vooral arbeiders die daarmee bezig waren. Zij eisten extra salaris als ze werkten met asbest, of weigerden ermee te werken. Vanaf de zeventiger jaren verboden overheden het gebruik van verschillende typen asbest. Het verbieden ging echter geleidelijk; niet alle bovengenoemde typen werden tegelijkertijd verboden.

In Nederland is gebruik en toepassen sinds 1994 helemaal verboden. Er zijn echter nog landen waar asbest wordt verwerkt in producten. De belangrijkste is Rusland, gevolgd door Kazakhstan, China en Brazilië. In die landen loopt de verwerking wel geleidelijk terug, maar in de asbestmijnen daar worden nog volop asbestvezels gedolven.

Aanvullende informatie

• Een uitgebreid artikel van W.E. Cooke uit 1927 over de eerste gevallen van asbestose (stoflongen), waarin hij o.a. de term ‘pulmonale asbest’ introduceert (PDF - 2,09 MB)
• Van Dement en collega’s verscheen in 1980 het rapport ‘Epidemiology of Asbestos-Related Diseases’ (PDF - 2,02 MB)
• De Gezondheidsraad kwam in 1999 met het document ‘Protocollen asbestziekten – asbestose’ (PDF - 167,35 KB)
• Maria Roselli schreef ‘The asbestos lie’ uit 2014. Het behandelt de geschiedenis, de landen die nog asbest verwerken, aantallen slachtoffers en meer (PDF - 1,98 MB)
• Een thesis uit 2012 over ‘women factory inspectors’ (PDF - 1,98 MB)