Een paar weken geleden belde Gerard. Hij vertelde dat hij mijn artikelen over verslaving altijd zo interessant vond. Ik schreef ze voor de klant van een reclamebureau. Hij had de link gekregen waardoor hij ze kon lezen. Ik moest er aan denken door mijn berichten over chocolade en de opmerkingen daarin over verslaving. Bijvoorbeeld aan het artikel ‘verslaving bestaat niet’.

Verslaving bestaat niet was vaak de strekking. Zoals ik dat hier ook af en toe doe zette ik me daarin af tegen conclusies in wetenschappelijke rapportages. Het ging dan om onderzoek waar per se een hypothese moest worden bewezen, te weinig deelnemers hadden of die op een andere manier op zijn minst onvolledig waren.

Verslaving bestaat niet

Verslaving bestaat niet. Dat schreef ik een paar jaar voor de klant het reclamebureau. Een boute uitspraak. Maar ik merkte in onderzoek rond verslaving steeds vaker dat onderzoekers genuanceerder naar het onderwerp keken. Verslaving was niet meer alleen een zaak van karakter of dopamine tekort.

Na het lezen van enkele boeken kwam ik tot een tekst vanuit de boute titel ‘verslaving bestaat niet’. Dat idee ontstond door een aantal boeken over verslaving die ik had gelezen. Verslaving was daarbij een gevolg na een oorzaak en aanleiding.

Een fiets verhaal

Stel dat je voor dat je een fietsrit maakt. Je fiets is niet in al te beste staat. Eigenlijk zou je de remmen moeten vernieuwen en er zit wat speling in je stuur. Dat van die remmen vertelde de fietsenmaker je toen je in de lente je fiets zomerklaar liet maken. Het kon nog wel even, zei de man, ‘maar houd het in de gaten’. Je nam je voor de klus de volgende lente te laten uitvoeren en dan direct ook wat andere ongemakken te verhelpen, zoals die geringe slag in je wiel.

Je bent lekker onderweg tijdens je fietstocht. Wellicht rijd je iets te hard in een bocht. Of je hoorde de fatbike niet aankomen die ineens naast je opduikt. Om de een of andere reden gaf je een corrigerende ruk aan je stuur en had je de fiets even niet meer onder controle. Wanneer de fiets weer doet wat jij wilt, is het al te laat. Je kunt de lantaarnpaal niet meer ontwijken. De voorkant van je fiets krult zich er omheen en je ligt languit op de grond.

Geschrokken, en met schaafwonden op je armen en kapotte knieën sta je even later naast je fiets. ‘Klote lantaarnpaal’, mompel je. Er komen van alle kanten mensen aangelopen. ‘Gaat het goed met je?’ vragen de meesten. Enkele merken op ‘ja jongen, zo’n lantaarnpaal gaat nu eenmaal niet aan de kant’.

Oorzaak, aanleiding en gevolg

Wanneer je een paar uur later met de taxi thuiskomt kijkt je buurman je vragend aan. ‘Tegen een lantaarnpaal gereden met mijn fiets’ roep je als snelle verklaring. Op hetzelfde moment realiseer je je dat het evengoed die boom had kunnen zijn. Die stond immers slechts een paar meter meer naar links. Zonder de speling in je stuur of de slag in je wiel zou je waarschijnlijk die boom hebben geraakt. Wat? Als je remmen goed werkten, kon je waarschijnlijk zelfs die boom ontwijken.

Verslaving bestaat niet. Het is als een lantaarnpaal of boom. Dat is wat onderzoekers steeds vaker constateren, maar niet zeggen: verslaving is een kwestie van oorzaak, aanleiding en gevolg. En daarbij is verslaving hooguit een gevolg.

Oorzaak bij een fietsongeval

Even terug naar het ongeluk met de fiets. Ik noemde meerdere mogelijke oorzaken: de speling in het stuur, de slag in het wiel en de gebrekkige remmen. De aanleiding is dat je iets te hard door de bocht reed of de fatbike niet hoorde aankomen. Het gevolg was dat je de lantaarnpaal raakte en je fiets kapot reed.

Je had het geluk kunnen hebben dat oorzaak en aanleiding een ander gevolg hadden. Dan stond je wellicht even zonder schade stil in de berm, haalde diep adem en fietste verder …

Oorzaak en oorzaken

Onderzoekers constateren dat er heel veel oorzaken zijn die (kunnen) bijdragen aan een verslaving. Oorzaken zijn vaak onderdeel van grote begrippen. Zoals de kapotte remmen onderdeel zijn van het remsysteem, waartoe de remschijven en remblokjes behoren, het rempedaal met zijn stangen en dergelijke.

Zo horen ook de oorzaken die tot verslaving kunnen leiden bij grotere zaken, zoals je genetische opbouw, je sociale omgeving, je levensstijl, je fysieke conditie (medische situatie), traumatische ervaringen en meer.

Judith Grisel was de schrijfster van een van de boeken die ik las. De titel van haar is ‘Never enough: The neuroscience and experience of addiction’. Haar conclusie luidde: er zijn waarschijnlijk evenveel manieren om verslaafd te raken, als er verslaafden zijn. Ik denk dat ze gelijk heeft.

Aanleiding tot de verslaving

Onderzoekers kijken tegenwoordig dus anders naar verslaving dan vroeger. Ooit was er slechts één oorzaak: een persoon had een zwak karakter. Lange tijd volgde daarop als oorzaak een dopamine-tekort. Nu weten we dat er meer oorzaken zijn. Die hoeven echter niet per se tot een specifiek gevolg te leiden. Denk nog maar even terug aan de bocht en de fatbike. Er moet een aanleiding zijn.

Dat is een moment waarin een of meerdere oorzaken en een specifieke situatie tezamen tot een bepaalde actie leiden. Het gevolg daarvan hoeft niet per se schadelijk te zijn. Wanneer een sporter een sportwedstrijd wint is dat immers ook het gevolg van oorzaken (goede training, goede voeding etc) en een aanleiding (de wedstrijd). Zonder wedstrijd geen winnaar.

De oorzaak van verslaving

Bij de fiets met gebreken waren er waarschijnlijk veel meer mogelijke oorzaken. Niet alleen de remmen, het wiel en het stuur waren een probleem. Het zadel zat ook niet helemaal goed vast en zo wist je van nog enkele problemen.

Soms is er na een voorval een duidelijke oorzaak aan te wijzen, vaak zijn het er meerdere. En soms is het een aaneenschakeling van oorzaken zoals bij vallende dominostenen. Dat is bij een verslaving ook het geval.

Daarbij is het echter vaak moeilijk een oorzaak terug te vinden. Omdat het bijvoorbeeld achteraf moeilijk is een dopamine-tekort vast te stellen. Want dat is, naast het herhaald willen ervaren van dit beloningshormoon, volgens meerdere onderzoekers nog altijd een van de belangrijkste oorzaken.

Het is echter beslist niet de enige oorzaak. Volgens dezelfde opvatting is het namelijk vaak een combinatie van oorzaken. Veel conflicten thuis of op het werk kan zo’n oorzaak zijn. Wellicht is het beter te spreken van ‘factoren’ die een rol spelen.

Aanleiding

Wanneer alle factoren aanwezig zijn hoeft dat nog niet te leiden tot een gevolg, zoals een verslaving. Er moet een aanleiding zijn. Sommigen noemen dan bijvoorbeeld een langdurige conflict thuis. Maar dat is dus geen aanleiding, maar een oorzaak. Een aanleiding is meer de bekende druppel die de emmer doet overlopen. Een heftige ruzie thuis zou dat wel kunnen zijn.

Wellicht dat iemand dan naar de fles grijpt, zich afreageert op een slot machine of in een hoekje gaat zitten met een doos chocolade. Er moet dan wel alcohol of chocolade aanwezig zijn of bekendheid met het spelen op een fruitautomaat. En drinken, eten of spelen leidt niet direct tot een verslaving. Verslaving is een geleidelijk proces. Wanneer de ruzie thuis wordt bijgelegd, of enkele factoren (oorzaken) zijn opgeheven, verdwijnt het gevolg.

Drinken, eten of spelen op een slot machine gebeurt in ieder geval niet meer als gevolg van de aanwezige factoren en dezelfde aanleiding.

Verslaving bestaat niet meer

Verslaving bestaat niet, door de vele factoren die ervoor een rol spelen. Het eerste deel van die zin is vanzelfsprekend vooral een suggestieve titelkeuze van mijn. Maar het tweede deel is wat veel onderzoekers tegenwoordig onderkennen: diverse oorzaken en een aanleiding kunnen tot een verslaving tot gevolg hebben.

Bovendien moeten ze dan onder ongunstig omstandigheden langdurig plaatsvinden om een verslaving te ontwikkelen. Tijdens het verslavingsproces kunnen daarbij ook nog andere oorzaken bijkomen of een rol (gaan) spelen. Verslavingsproblematiek onderzoeken is daarmee veel complexer dan in het verleden.

De wetenschappelijke omkering

Meerdere onderzoekers blijven daarom vanuit een specifieke verslaving kijken. Dat is makkelijker, levert sneller geld op en overheden zijn er blij mee. Dus vindt de ene onderzoeker dat trauma een grote rol speelt bij verslaving. En ontdekt een andere onderzoeker een andere oorzaak. Die oorzaak generaliseren ze naar de specifieke verslaving, een gok-, drugs of chocoladeverslaving.

Wij weten nu dat verslaving hooguit een gevolg is. En dat er vaak meerdere oorzaken zijn en er een aanleiding nodig is.

Aanvullende informatie

• De uitspraak ‘gokverslaving bestaat niet’ is natuurlijk onzin. Verslaving bestaan. Maar slechts een klein percentage van alle mensen die bijvoorbeeld regelmatig gokken, veel chocolade eten et cetera vertoont problematisch gedrag of heeft een verslaving.
• Een bekend voorbeeld van oorzaak, aanleiding en gevolg ontstond rond de Eerste Wereldoorlog. Er speelden begin 20ste eeuw allerlei politieke, militaire en industriële zaken waardoor er talrijke oorzaken zijn aan te wijzen. Aanleiding was echter de moord op kroonprins Franz-Ferdinand. Waren de oorzaken er niet, dan was het wellicht slechts een vervelende moord geweest. Nu was het echter de druppel die de emmer deed overlopen. Het gevolg was een Eerste Wereldoorlog.
• Onderzoekers zien dat er vaste en tijdelijke oorzaken zijn. Genetische zaken liggen bijvoorbeeld behoorlijk vast. Terwijl andere oorzaken tijdelijk kunnen zijn of opgeheven kunnen worden. Wanneer iemand een pilletje neemt tegen zijn dopamine-tekort zal dat als potentiële oorzaak een geringe rol spelen.
• Een arts zei daarom na een analyse van vele onderzoeken dat dood gaan door bijvoorbeeld hartfalen gewoon pech is. Hij wees er daarbij op dat zo’n dood vele oorzaken kan hebben. Van slechte voeding en te weinig beweging, waar je zelf invloed op hebt, tot bijvoorbeeld een virus waar je weinig aan kunt doen omdat je niet eens wist dat het actief was.
• Een voorbehoud bij bovenstaande is mogelijk de verslavende werking van bepaalde toegevoegde stoffen. Bij een sigaret is nicotine de meest verslavende stof. Maar er worden bij sigaretten bij 600 stoffen toegevoegd (additieven). Ze zorgen voor een goede vochtbalans van de tabak, verbeteren de smaak of zorgen dat een roker minder hoeft te hoesten. De stoffen zijn dus soms nodig, maar maken het roken ook aantrekkelijker en verslavender (bijv. smaakstoffen).
• Het verhaal bij de klant van het reclamebureau