Vorige week zei ik tegen Magda, een vriendin, ‘Ach, ze weten niet beter’. We hadden een gesprek over een specifieke situatie. De uitspraak en eigenlijk het gehele gesprek deden me terugdenken aan eenzelfde gesprek jaren geleden.

Mijn toenmalige vriendin verwonderde zich over mijn vergevingsgezindheid. Ze vond het zowel mooi als onbegrijpelijk. Ik was begin twintig. Een zakenrelatie en een vriend hadden me, afzonderlijk van elkaar, in de week van het gesprek flink benadeeld. Bovendien hadden ze zich daarbij op een bepaalde manier geuit.

De volgende dag ging ik met beiden weer om alsof er niets was gebeurd. Ik had de situatie overzien, conclusies getrokken en meer. Er was voor mij geen reden mezelf anders te gaan gedragen naar hen. Daarmee was het gebeurde niet weggenomen, maar er zat voor mij geen energie meer op.

Ze weten niet beter …

De situatie waarover ik vorige week met Magda sprak was anders. Maar elke negatieve situatie is vergelijkbaar. Houd je het vast dan kost het energie en benadeel je jezelf. Want het kost altijd energie, niet alleen in aanwezigheid van degenen van de specifieke situatie.

Dus overzie ik de situatie, trek conclusies en tracht de betrokken personen te duiden. En daarna doe ik wat nodig is. Dan volgt bijvoorbeeld een gesprek. Maar regelmatig kan ik het voor mezelf afdoen met ‘ze weten niet beter’. In heel exceptionele gevallen kan overigens ook een J.R. in mij boven komen, maar dan heb ik mijn eigen grenzen al enkele keren verlegd.

Vergeven? Ze weten niet beter.

De uitspraak ‘ze weten niet beter’ gebruik ik alleen voor mezelf. Het is persoonlijk. Ik gebruik het niet naar de betrokkenen, en doorgaans ook niet naar derden. Het klinkt voor mij eenvoudig prettiger, vooral omdat het een uitspraak is en vergeven een actie. Maar het is dus wel vergeven. En ik ken de verschillen tussen ‘vergeven’ en ‘ze weten niet beter’.

Vergeven is een actieve keuze iets los te laten en wat speelt niet langer vast te houden. De situatie wordt erkent, maar de keuze is gemaakt niet vast te blijven houden aan de negatieve gevoelens en dergelijke.

De uitspraak ‘ze weten niet beter’ is passief. Er zit iets in van berusting in de situatie. En afhankelijk van de intentie schuilt er ook een gevoel van superioriteit in.

Met andere woorden, ik vergeef en gebruik daarbij alleen voor mezelf de uitspraak ‘ze weten niet beter’.

Maar ze weten niet beter

Toch denk ik regelmatig, en dat spreek ik soms wel uit, dat ze echt niet beter weten. Het is dan vooral verwondering. Niet bij vervelende situaties die mij persoonlijk raken en ‘ze’ is vanzelfsprekend meestal één persoon. En ik ben me ervan bewust dat ik het in dit geval wel enigszins met een gevoel van superioriteit uit.

De uitspraak heeft dan betrekking op onwetendheid, een mening verkondigen vanuit de gedachte aan een half woord genoeg te hebben. Iemand las een krantenkop en denkt te weten wat de strekking van het verhaal is. En meer van dat soort voorbeelden. Het zijn verhalen zoals je die vaak op verjaardagen hoort.

Jezus van Nazareth, ze weten niet beter

Een vriendin zei ooit, nadat ik zei ‘ze weten niet beter’, dat het een uitspraak was van Jezus van Nazareth. Maar dat is onjuist. Hij deed wel een uitspraak over vergeving, wat bij mij dus een achterliggende gedachte is.

In Lukas 23:34 staat dat Jezus vergeving vroeg voor degenen die hem kruisigden. Hij deed dat met de woorden: ‘Vader, vergeef het hun, want zij weten niet wat zij doen’. Evengoed had hij kunnen zeggen dat ‘ze niet beter weten’. Maar het schijnt vrij zeker te zijn dat hij het werkwoord ‘doen’ erbij gebruikte.

Vertalingen en meer

Er gaat echter nog wel eens iets fout bij vertalingen. Bijvoorbeeld omdat het Grieks de werkwoordsvorm Aoristus kent, die in andere talen niet voorkomt. Wellicht dat ik daar nog een keer wat uitgebreider over schrijf.

Het is bovendien niet bekend wanneer Lukas precies leefde. Wel is zeker dat hij zijn evangelie tientallen jaren na de dood van Jezus optekende. Jezus sprak waarschijnlijk vrijwel altijd Aramees. Dus moest Lukas, die het Grieks goed beheerste, een vertaling maken. Hij deed dat in Koinè-Grieks, een vereenvoudigde vorm, en niet in het uitgebreidere klassieke Grieks van bijvoorbeeld schrijvers als Plato en Aristoteles.

Subtiel verschil

Evenals tussen vergeven en de uitspraak is er een verschil tussen ‘ze weten niet beter’ en ‘ze weten niet wat ze doen’. Het verschil is subtiel. De eerste zin legt de nadruk op onwetendheid en gebrek aan kennis. Terwijl de tweede ook wijst op een gebrek aan inzicht in de gevolgen.

Je zou dus kunnen zeggen dat de uitspraak van Jezus een uitbreiding is van de eerste uitspraak. Zulke uitbreidingen waren er veel meer in de geschiedenis. Dat zou je varianten van de uitspraak ‘ze weten niet beter’ kunnen noemen. En ze komen naar voren in ideeën en gedachtegangen van schrijvers en filosofen.

Jezus en anderen

Jezus deed zijn uitspraak hangend aan het kruis. Hij maakte echter vaker verwijzingen naar onwetendheid. Een mooi voorbeeld, vind ik, staat in Matteüs (15:14). Daar zegt Jezus over religieuze leiders: ‘blinde leiders van blinden’. Waarmee hij wilde zeggen dat ze met hun onwetendheid anderen op een dwaalspoor brachten.

In de 13^de eeuw herhaalde Franciscus van Assisi ongeveer de woorden van Jezus. Hij adviseerde ook vergeving en mededogen voor degenen die kwaad doen. Daarbij wees hij op onwetendheid en zowel gebrek aan kennis als het niet overzien van de gevolgen van een situatie of handeling.

Socrates kwam al ruim 400 jaar voor Jezus met de gedachte dat mensen handelen uit onwetendheid. Hij zei min of meer dat als mensen werkelijk wisten wat goed was, ze wel goed zouden doen. Dus als ze kwaad doen, komt dat omdat ze niet beter weten.

Geestelijken en filosofen

Tijdens en na bovenstaande personen waren er veel meer, met name filosofen en geestelijken, die ideeën verkondigden vanuit de gedachte ‘ze weten niet beter’, oftewel de onwetendheid.

• Mahatma Gandhi, pleitte voor geweldloosheid en begrip, sprekend in de lijn van Franciscus.
• Martin Luther King jr. noemde in zijn toespraken onwetendheid als voeding van racisme en haat. Hij riep vaak op tot begrip en vergeving.
• Nelson Mandela schreef tijdens zijn gevangenschap over degenen die hem hadden opgesloten en zij die de apartheid steunden. Ze deden dat volgens hem uit onwetendheid en indoctrinatie.
• Lhamo Dhöndup, oftewel de veertiende Dalai Lama, beschouwt onwetendheid als wortel van veel negatief gedrag
• Leo Tolstoj schreef over geweldloosheid en moraliteit. Mensen handelen vanuit hun beste begrip, is zijn idee, maar dat begrip is vaak beperkt.
• Moeder Teresa moedigde vergeving aan. Menselijke problemen kwamen volgens haar voort uit onwetendheid en misverstanden.
• Maarten Luther, de kerkhervormer, zag de menselijke aard als feilbaar. Mensen waren in zijn ogen misleid door de kerk en onwetend.

Uitgangspunt van een leer

Van Boeddhisme zou je kunnen zeggen dat de grondgedachte is dat mensen onwetend zijn. Het Boeddhistische concept ‘avidya’(= onwetendheid) beschouwt het als bron van lijden en problemen. Het suggereert dat menselijk lijden en het anderen schade toebrengen bestaat door onwetendheid over de ware aard van de werkelijkheid.

Bij sommige moderne stromingen in psychologie en opvoedkunde kun je ook denken dat onwetendheid een uitgangspunt is. Bepaald negatief menselijk gedrag komt dan voort uit gebrek aan kennis en ervaring. Bij kinderen zou het dan de taak van opvoeders zijn hen te onderwijzen en begeleiden, om onwetendheid te verminderen.

Op Hoop van Zegen

Magda kwam een dag na ons gesprek terug op de uitspraak ‘ze weten niet beter’. Ze belde en zei ‘je zou eens moeten kijken naar boeken die de uitspraak als achterliggende gedachte hebben’. Zelf kwam ze met het boek ‘Op Hoop van Zegen’ als voorbeeld.

‘Dat boek schreef Herman Heijermans in 1900’, vertelt ze. ‘Heijermans deed onderzoek naar de sociaal-economische misstanden in de zeevisserij. Hij woonde een paar jaar aan zee en zag met eigen ogen de ellende in de vissersgezinnen. Dat moeders hun echtgenoten en zoons naar zee zien trekken. Op boten die sommigen drijvende doodskisten noemden. Regelmatig vinden mannen de dood op zee. De vrouwen berusten erin, ze weten niet beter. Dat is min of meer de teneur van het boek.’

‘En ze vergeven de reder die de mannen meenam op zijn doodskisten?’, merk ik enigszins retorisch vragend op.

Daarna bedank ik Magda. Het is een leuke, nieuwe invalshoek. Maar het lijkt me een tijdrovende klus. Dus ik vergeef haar de suggestie. Ze weet niet beter, oftewel ze kent mijn agenda niet.