Tijdens het schrijven van het bericht ‘een wonder in Amersfoort’ zag ik een kaart. Het bleek uit de zesdelige boekenserie Civitates Orbis Terrarum te komen. Die boeken bevatten tekeningen van alle belangrijke steden rond 1600. Sommigen noemen de boeken samen een stedenatlas.

De Civitates Orbis Terrarum werd gemaakt door Georg Braun en Frans Hogenberg. Het verscheen tussen 1572 tot 1617. Er zijn meerdere bronnen met informatie over het boek. En er zijn ook verschillende versies te vinden op internet.

Daarom koos is voor een verhaal over de Civitates Orbis Terrarum. Het verhaal van de geheime kaartenmaker Frans Hogenberg.

De Geheime Kaartenmaker

In het jaar 1572, diep in het hart van Keulen, brandde het kaarslicht in een klein atelier tot diep in de nacht. Frans Hogenberg, graveur en kaartenmaker, boog zich over een vers vel perkament. Zijn vingers, bevlekt met inkt, gleden voorzichtig over de lijnen van een stad die hij nog nooit had gezien, maar die hij tot in de kleinste details moest vastleggen.

Dit was zijn leven: het verbeelden van steden die hij nooit zou bezoeken, het vastleggen van werelden die slechts via verhalen tot hem kwamen.

Civitates Orbis Terrarum

Zijn meesterwerk, het Civitates Orbis Terrarum, werd een monumentaal project. Samen met de geleerde Georg Braun werkte hij aan een verzameling stadsgezichten die de wereld in kaart zouden brengen zoals nooit tevoren.

Maar verborgen tussen de pagina’s van deze grootse cartografische onderneming, bevond zich een geheim dat slechts enkelen kenden.

Een onbekende stad

Op een mistige ochtend in de late herfst klopte een onbekende man op de deur van Hogenbergs werkplaats. Hij droeg een lange mantel, zijn gezicht half verborgen onder de kap. “Meester Hogenberg,” sprak hij met een fluisterende stem, “ik heb iets dat u moet zien.”

Aarzelend liet Frans de man binnen. De bezoeker haalde een perkamentrol uit zijn mantel en spreidde deze uit op de werktafel. Hogenberg hield zijn adem in. Het was een kaart van een stad die hij niet herkende, maar de precisie en het detail waren ongekend. “Wat is dit?” vroeg hij verbaasd.

Kaart van de toekomst

“Een stad die niet bestaat… nog niet,” antwoordde de man met een raadselachtige glimlach.

Hogenberg voelde een rilling over zijn rug lopen. “Hoe bedoelt u?”

De man tikte met een slanke vinger op een specifiek punt op de kaart. “Dit is een ontwerp van een stad die ooit gebouwd zal worden, gebaseerd op ideeën die pas over eeuwen werkelijkheid worden. Dit is een kaart van de toekomst.”

De toekomst is werkelijkheid geworden

Hogenberg schudde zijn hoofd. “Dat is onmogelijk. Kaarten tonen wat er is, niet wat er zal zijn.”

De vreemdeling glimlachte slechts. “Toch verzoek ik u deze kaart op te nemen in uw werk. Niet als werkelijkheid, maar als een test. Een illusie, een grap tussen de steden die wél bestaan. Niemand zal het merken. Maar let op, meester Hogenberg… wanneer iemand deze stad herkent en haar kan benoemen, weet u dat de toekomst werkelijkheid is geworden.”

Stad tussen de grote steden

Die nacht kon Hogenberg de woorden van de man niet uit zijn hoofd zetten. De prikkelende gedachte aan een stad uit de toekomst liet hem niet los. Tegen beter weten in besloot hij de kaart op subtiele wijze in het zesde deel van het Civitates Orbis Terrarum te verwerken. Tussen de vertrouwde gezichten van Londen, Parijs en Rome, sloop een onbekende stad binnen. Niemand leek het op te merken.

De onbekende stad ontdekt

Jaren verstreken. Het Civitates Orbis Terrarum werd een van de grootste cartografische werken van zijn tijd, een schat voor reizigers, handelaren en geleerden. Maar nooit kwam er een reactie op de mysterieuze stad. Tot op een dag, lang na Hogenbergs dood, een jonge cartograaf het werk doorbladerde en bij de onbekende stad bleef hangen. Zijn vinger volgde de contouren van de gebouwen, zijn ogen groot van verbazing.

“Dit… dit is precies hoe onze stad eruit zal zien,” fluisterde hij tegen zijn collega. “Maar dit boek is eeuwen oud. Hoe kan dat?”

En zo werd, zonder dat iemand het wist, de toekomst vastgelegd in een werk dat de wereld beschreef zoals zij was—en misschien ook zoals zij ooit zou worden.

Aanvullende informatie

• De lijn van het bovenstaande verhaal is verzonnen.
• Een exemplaar van de Civitates Orbis Terrarum is te zien bij de online bibliotheek van de Universiteit van Utrecht.
• Bij Google Books is het ook te bekijken
• De kaart die ik zag tijden het schrijven van het bericht over Amersfoort was van Amersfortia.