Na mijn verhuizing gaat mijn afval niet meer in kliko’s die worden opgehaald. Ik moet het naar een ondergrondse afvalcontainer brengen. Voor beide betaal ik hetzelfde bedrag aan vastrecht.

Vorige week liep ik naar die container met een beetje huishoudelijk afval in een boodschappentas van Jumbo. Voor me stond een buurtgenoot met vier grote vuilniszakken.

‘Voorjaarsschoonmaak?’, grapte ik. Hij lachte. ‘Ach, we betalen een vast bedrag. Wat maakt het uit hoeveel ik weggooi*’.

Vastrecht, een recht dat vaststaat

Vastrecht is een vast bedrag dat we betalen voor bepaalde diensten, ongeacht het gebruik. Dit wordt vaak toegepast bij zaken als afvalinzameling, energie en water. Het idee erachter is dat we bijdragen aan de kosten voor het onderhoud van de infrastructuur, maar wordt het systeem nog wel eerlijk en efficiënt toegepast?

De vuilniszakken en de opmerking van de buurtgenoot zetten me aan het denken. Want waarom betalen we allemaal evenveel voor afvalinzameling? Ongeacht hoeveel we weggooien of de samenstelling van een huishouden? Is dat nog wel logisch in een tijd waarin duurzaamheid steeds belangrijker wordt? Geldt hetzelfde niet ook voor gas- en stroomgebruik? En welke vergelijkbare oneerlijke kosten zijn er?

Vastrecht… achterhaald?

Vroeger was vastrecht een begrijpelijk systeem. Bij de opkomst van nutsvoorzieningen in de 19de eeuw werd vastrecht ingevoerd om de aanleg en het onderhoud van de infrastructuur te betalen. Later was vastrecht een manier om de kosten van distributienetten te dekken. Daarbij werd niet gekeken naar het individuele gebruik.

Maar tijden veranderen. Met moderne technologie kunnen we steeds preciezer meten hoeveel iemand gebruikt of produceert. Waarom betalen we dan nog steeds alsof we allemaal evenveel bijdragen aan de kosten?

Omroepbijdrage

Het doet me denken aan het oude kijk- en luistergeld. Dat was ooit ingevoerd om de publieke omroep te bekostigen. Het werd nog steeds geheven terwijl het oorspronkelijk doel allang was achterhaald.

Uiteindelijk werd deze belasting in 2000 afgeschaft. De financiering van omroepen gebeurt vanaf dat moment uit de algemene belastinginkomsten. Waarom kan dat niet ook met achterhaalde vastrechtmodellen?

Betalen naar gebruik

Ik denk weer even aan afvalinzameling. Wie minder afval produceert, zou minder moeten betalen. Dat stimuleert hergebruik, recycling en bewuster consumeren. In sommige gemeenten wordt dit al enigszins toegepast met afvalpassen of betaalbare zakken per gewicht. Maar ze rekenen daarbovenop altijd ook nog vastrecht vergoeding.

Hetzelfde geldt voor water, energie en zelfs wegenbelasting. Die laatste had al lang met verreden kilometers en/of brandstofgebruik moeten worden verrekend. Met de komst van elektrische auto’s en deelvervoer verandert bovendien het gebruik. Maar de kostenstructuur blijft achter.

Onveiligheid, door een doolhof van regels

Vastrecht voor infrastructuur verschilt per gemeente. Maar er is nog een bijkomend fenomeen dat ik zag bij mijn moeder en haar vriendinnen. Meerdere vriendinnen woonden in omringende dorpen. Voorheen konden ze elkaar helpen met informatie over allerlei huishoudelijke zaken. Maar tegenwoordig regelt elke gemeente bijvoorbeeld afvalzaken verschillend. Bij de ene moeten bewoners een afvalpas gebruiken, een andere hanteert een tarief per kilo, en ergens anders is alleen een vastrecht vergoeding.

Dat klinkt misschien als een detail, maar het heeft gevolgen. Ouderen die in verschillende gemeenten wonen, kunnen elkaar niet meer uitleggen hoe het werkt. Wat moet je doen als je verhuist? Waar moet je op letten? Het gebrek aan uniformiteit zorgt voor verwarring en soms zelfs een gevoel van onzekerheid. Als vastrecht eerlijker en logischer werd ingericht, zou het systeem ook duidelijker en toegankelijker zijn.

Vastrecht als verdienmodel

Naast het oorspronkelijke doel van vastrecht – het onderhoud van infrastructuur – lijkt het voor sommige marktpartijen inmiddels een aantrekkelijk verdienmodel te zijn geworden. Energiebedrijven, afvalinzamelaars en zelfs waterleveranciers verkrijgen via een vastrechtconstructie een stabiele inkomstenbron, ongeacht het werkelijke verbruik.

Dit betekent dat consumenten in feite betalen voor diensten die ze wellicht nauwelijks gebruiken. Het stimuleren van efficiënt gebruik en duurzaamheid zou juist haaks moeten staan op een model waarin bedrijven baat hebben bij een ondoorzichtige kostenstructuur. Wie kan er nog een factuur van het energiebedrijf lezen, buiten het eindbedrag.

Gemak, maar niet voor bewoners

Sommige vastrecht vergoedingen zijn een financiële gewoonte geworden. Ze blijven bestaan omdat het makkelijk is voor bedrijven en overheden. Maar gemak mag niet ten koste gaan van eerlijkheid en duurzaamheid, vind ik.

Ik vind het tijd dat we het model omdraaien: niet een vast bedrag en daarbovenop extra kosten, maar een lage basisvergoeding en betalen naar gebruik. Dan wordt zuiniger omgaan met middelen. Dat is niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor de individuele portemonnee.

Geschiedenis van vastrecht

De geschiedenis van vastrecht gaat ver terug. De Romeinen hadden al een soort vast vastrecht op watergebruik. Burgers konden in Rome bijvoorbeeld gratis water halen bij de publieke fonteinen. Maar wie een privé-aansluiting wilde op een aquaduct betaalde een vast bedrag aan de stad. Dit gold ook voor badhuizen. De kosten waren niet afhankelijk van verbruik, maar een soort toegangsprijs.

In Athene en andere Griekse stadstaten hieven overheden belastingen op publieke voorzieningen. Maar het waren daar de rijke burgers die verplicht betaalden voor bepaalde infrastructurele projecten. Dat heette leitourgia (= dienst aan het volk), een woord dat later religieus werd opgepakt als ‘liturgie’ (= dienst aan God). Er werden bij de Oude Grieken overigens ook belastingen geheven zonder direct verband met het verbruik.

En in China bestond een uitgebreid belastingstelsel. Sommige heffingen waren gebaseerd op grondbezit en gebruik van infrastructuur. Boeren bijvoorbeeld die toegang hadden tot velden met watervoorzieningen betaalden een vaste bijdrage, ongeacht het daadwerkelijke watergebruik.

Opheffen of aanpassen

Vrijwel alle vastrecht vergoedingen uit het verre verleden zijn opgeheven. Of ze zijn aangepast naar nieuwe omstandigheden, wensen en meer. Een vastrecht vergoeding past in meerdere gevallen niet meer in de huidige tijd. We zijn individueler en maken eigen keuzes.

Vastrecht zou daar bij aan moeten sluiten. Een meer op verbruik gebaseerde vergoeding. Waarom evenveel betalen voor de doorvoer van water als jij water bewuster gebruikt dan de veel gebruiker. Of betalen voor de doorvoer van gas, terwijl je niet of nauwelijks gas gebruikt.

De eventuele tekorten mag de overheid betalen uit potjes voor verduurzamen van de maatschappij of ze legt de rekening bij de verspillende burger.

Aanvullende informatie

• *) de opmerking van de buurman klopt niet. Naast het vastrecht betaalt hij ook een vast bedrag voor elke keer dat hij zijn pasje gebruikt bij de ondergrondse container.
• Bij bepaalde overheidsdiensten speelt gezinssamenstelling een rol. Wel bizar dat bij sommige diensten een eenpersoonhouden als een persoon wordt gerekend, terwijl bij tweepersoonshuishouden als drie personen wordt gerekend (en een driepersoonhuishouden vanzelfsprekend ook).
• Bij afvalverwerking zou de gezinssamenstelling zeker een rol moeten spelen, vind ik. Eén of twee personen maken waarschijnlijk/ongetwijfeld minder afval dan een gezin met kinderen.

Zie ook het bericht ‘hybride auto’s en de belastingdienst‘ of ‘zelfmoord bij de belastingdienst‘