Op zoek naar een oude foto van de Maliebaan ontdek ik een schilderij. Het toont een huis dat er ooit stond, Bellevue. Arjan de Boer schreef over dat huis in zijn rubriek “Verdwenen Villa’s”. Hij toont daarin enkele schilderijen. Maar niet het schilderij van de Maliebaan, gemaakt door Jonas Zeuner.

Zeuner was geen gewone schilder. De Duitser werd geroemd als een van de meest vakkundige Europese glasschilders. Hij was dus een meester in het graveren van goud en zilver achter glas. Wie was deze man die het grootste deel van zijn leven in Amsterdam woonde. Maar dus ook tijd doorbracht in Utrecht. Over het leven van Jonas Zeuner is verrassend weinig bekend, wat hem des te intrigerender maakt.

Jonas Zeuner en achterglasvergulding

Achter glas met goud en zilver. Dat klinkt al lekker, in deze tijd van extreem oplopende goudprijzen. En dan ook nog graveren. Wat deed Jonas Zeuner? En wat zijn achter glas schilderijen? En zijn er anderen die hetzelfde deden? Vragen genoeg.

Jonas Zeuner maakte schilderijen door goud- en zilverfolie achter glas op een ontwerp te plakken. Daarmee ontstond een afbeelding met voornamelijk gele en grijze vlakken en wat zwarte lijnen. In zijn beginjaren bleef het daarbij. Later schilderde hij er soms met verf iets bij, zoals de wat grilliger vormen van wolken of de rookpluim van een kanon.

Verre églomisé en Jean-Baptiste

De techniek die Jonas Zeuner gebruikte heet in kunstkringen ‘verre églomisé’. Als Nederlander zou ik het kunnen vertalen naar ‘geëglomiseerd glas’. Maar in de praktijk wordt het niet vertaald. Nederlandse kunstkenners noemen het meestal achterglasschildering of achterglasvergulding.

Het woord églomisé verwijst naar de Franse decorateur en kunsthandelaar Jean-Baptiste Glomy. Hij zorgde rond 1735 voor een heropleving van deze techniek. Het met bladgoud versieringen aanbrengen achter glas was toen al duizenden jaren oud.

Versieringen achter glas

Kunsthandelaar Glomy gebruikte de techniek vooral bij schilderijen, door gouden motieven op de omlijsting (het passe-partout) te plakken. Die versierende motieven waren vaak bladranken, bloemen en geometrisch figuren (cirkels, lijnen en dergelijke). Naast een fraaie lijst zorgde die achter glas geplaatste omlijsting voor een prachtig glanzend effect. Vooral bij het kaarslicht dat men toen nog gebruikte om ruimtes te verlichten.

De bewerkte ruiten van Glomy kregen snel navolging. Meerdere kunstenaars experimenteerden met achterglasschildering, zoals Paul Klee en Wassily Kadinsky. Jonas Zeuner voegde zich bij de traditie, maar wellicht zou ik hem in een andere categorie moeten plaatsen dan deze moderne meesters.

Jonas Zeuner, eigen achterglas techniek

Jonas Zeuner kon namelijk niet zo goed tekenen. Nadat hij enthousiast was geworden van het zien van het achter glas plakken van bladgoud en -zilver moest hij daarom op een andere manier werken. Hij kon geen afbeelding maken om de techniek op toe te passen.

Hij vond de oplossing in het gebruik van een bestaande gravure. Zo’n in een metalen plaat gegraveerde afbeelding legde hij onder een glasplaat. Daarna trok hij de afbeelding met zwarte schellak over op een glasplaat. Hij zorgde er daarbij voor dat de overgetrokken graveerlijnen niet volledig met lak werden gevuld. Na het overtrekken liet hij de lak drogen. Daarna bracht hij met een penseel voorzichtig steurlijm, een soort boekbinderslijm, aan op zijn afbeelding.

Velletjes bladgoud en -zilver

Op delen van de afbeelding legde hij daarna een velletje bladgoud of -zilver. Dat deed hij wanneer de lijm enigszins was gedroogd. Daardoor kon hij een wat groter deel met het blad afdekken. Het blad dat niet op de lijm lag kon hij eenvoudig wegblazen.

Het bladgoud was ongeveer 0,0002 millimeter en bladzilver 0,001 millimeter. De velletjes van 25 x 25 centimeter kocht hij voordelig bij goudsmeden.

Gespiegelde afbeelding

Kunstenaars zoals Rembrandt werken in spiegelbeeld als ze een afbeelding in metaal krassen. De afdruk op papier, de ets, toont dan zoals een tafereel er in werkelijkheid uitziet. Doordat Jonas Zeuner de afbeeldingen van de metalen platen overtrok op glas, waren zijn schilderijen ook in spiegelbeeld.

Bij landschapjes was dat geen problemen. Maar zijn vaak rijke klanten wilden van hun huis of portret wel een waarheidsgetrouwe weergave. Bij zijn gebruikelijke techniek moest hij de afbeelding daarom spiegelen.

Camera Obscura

Het vermoeden bestaat dat Jonas Zeuner daarvoor een camera obscura gebruikte. Dat is een verduisterde ruimte waarin een afbeelding kan worden geprojecteerd. De Arabische astronoom en wiskundige Abu Ali al-Hasan ibn al-Haytham maakte de eerste eenvoudige versie rond het jaar 1000. Later gebruikten kunstenaars als Caravaggio en Vermeer waarschijnlijk een camera obscura bij het maken van hun beroemde schilderijen.

Jonas Zeuner kon met de camera obscura zijn oorspronkelijke afbeelding, de gravure, projecteren. De projectie was een opnieuw gespiegeld beeld dat hij kon overtrekken. Daarmee kreeg hij een afbeelding die met de werkelijke situatie overeenkwam.

Jonas Zeuner, leven en dood

Er zijn bronnen die melden dat op de geboorteakte van Jonas Zeuner staat dat hij is geboren op 7 november 1727 in Cassel (sinds 1926 Kassel). Hij overleed in Amsterdam op 29 oktober 1814. Op zijn overlijdensakte staat dat hij toen 90 jaar was. Dat betekent dat hij in 1724 geboren moet zijn, of dat hij op 86-jarige leeftijd overleed.

Met bovenstaande gegevens kunnen mensen dus twee kanten op. En dat gebeurt ook. Sommige bronnen houden het geboortejaar op 1727, andere op 1724. En bij de eerste zijn er ook nog die met hun berekening op 87 jaar komen. Die hebben dus geen rekening gehouden met de geboortemaanden*.

Duitse emigrant

Jonas Zeuner werd geboren in Kassel als zoon van stamijnmaker (wolwever) Jacob Zeuner. Over zijn jaren in Kassel is vrijwel niets bekend. Dat kan verschillende redenen hebben. Een mogelijkheid is dat hij joods was en dat de oorspronkelijke familienaam werd veranderd. Dat gebeurde in de 18de eeuw veel in Joodse gemeenschappen in Duitsland. Soms door een kleine aanpassing (zeumer werd zeuner), maar vaker door een geheel nieuwe naam. Dat deed een familie niet altijd zelf, een naam werd ook gekozen door de overheid.

Het zou een reden kunnen zijn dat Jonas Zeuner tegen of in 1750 naar Nederland emigreerde. Halverwege de 18de eeuw trokken er al duizenden Joden uit Duitsland naar Nederland. Dat deden ze omdat ze werden vervolgd en uit economische motieven.

Trouwen en reizen

In historische documenten in Kassel kom ik de naam Zeuner regelmatig tegen. De naam Sippel is daar ook bekend. Mogelijk leerde hij in zijn geboorteplaats Margaretha Sippel kennen. Ze emigreerden naar Amsterdam. Daar trouwden ze, kort na hun aankomst, op 13 juli 1750.

Jonas Zeuner woonde volgens de Canadese onderzoeker Rudy Eswarin zijn hele verdere leven in Amsterdam. Maar Zeuner maakte wel lange uitstapjes. Zo was hij minstens een jaar in Londen. En hij reisde dus ook naar Utrecht, waar hij onder andere de Maliebaan vastlegde. Hoewel hij daarvoor ook een gravure kan hebben gebruikt.

Eerste achter glas afbeelding van Jonas Zeuner

Het eerst bekende achter glas schilderij van Zeuner maakte hij in 1770. Wat hij tussen zijn geboorte en 1750 deed is onbekend. Maar over wat hij de tussenliggende twintig jaar in Amsterdam deed is ook nauwelijks iets bekend. De over die periode verschenen gegevens blijken vooral aannames.

Zo woonde hij waarschijnlijk in een buurt** met veel kunstenaars, zowel kunstschilders als mensen die decoratieve en gebruikskunst maakten. Onduidelijk is ook de duur van zijn militaire loopbaan. Die zou kort kunnen zijn, maar heeft wellicht geduurd tot zijn emigratie of zelfs daarna.

Jonas Zeuner was productief, of niet

Enkele bronnen vinden dat Jonas Zeuner geen productieve ‘schilder’ was. Hij maakte volgens die bronnen slechts 170 schilderijen. Wellicht was dat inderdaad weinig in vergelijking met tijdgenoten. Mij valt vooral op, bij het bekijken van die schilderijen in de catalogus van een overzichtstentoonstelling in 1994, dat het veel dezelfde afbeeldingen zijn. Met hooguit een klein verschil.

Zeuner gebruikte daarvoor dus dezelfde gravure als basisafbeelding. Daarna paste hij hooguit wat details aan, en dan vooral in het beplakken met bladgoud en -zilver. Ik weet niet of 170 veel of weinig is, maar erg creatief lijkt hij me niet geweest.

Catalogus van tentoonstelling

Voor wie geïnteresseerd is in het werk van Jonas Zeuner is de bedoelde catalogus beslist een aanbeveling. De informatie over het leven van Zeuner is vanzelfsprekend summier. Maar de catalogus, geschreven door het echtpaar Sprenkels – ten Hoorn, toont vrijwel alle schilderijen. Daarvan is de helft in kleur opgenomen.

Verder bevat de catalogus een uitgebreide lijst met noten, een handige index van schilderijen en een literatuurlijst. Leuk voor de volledigheid is de opname van een lijst van schilderijen die wel zijn gevonden in beschrijvingen, maar niet als schilderijen.

Jonas Zeuner heeft niet de bekendheid gekregen, zoals meerdere tijdgenoten. Maar zijn verfijnde achterglasvergulding geeft wel een unieke erfenis en een bijzondere afbeelding van de Maliebaan.

Aanvullende informatie

• Er zijn enkele Nederlandse wiki’s met meer informatie over achter glas schildering en aanverwante onderwerpen. Anderstalige wikipedia-pagina’s zijn daarover echter veel uitgebreider. Bijvoorbeeld over achterglasschildering,
• De catalogus is geschreven door het echtpaar Sprenkels – ten Horn. Het boekwerkje van 80 pagina’s heeft de leuke ondertitel ‘Zijn wereld weerspiegeld in goud en zilver’.
• Veel schilderijen van Jonas Zeuner bevinden zich in het Rijksmuseum. Dat van de Maliebaan is in bezit van het Centraal Museum in Utrecht.
• In de overlijdensakte van Jonas Zeuner staat volgens de catalogus dat hij toen woonde in de Goudsbloemstraat. En dat hij was getrouwd met Anne Marie Mierckens.
• Het artikel van Arjan de Boer over het huis Bellevue verscheen in DUIC (De Utrechtse Internet Courant).
• Een document van Jet Sprenkels – ten Horn uit 1990 over Jonas Zeuner (PDF - 2,89 MB). Veel overlap met informatie uit de catalogus.
• Een artikel in ‘Journal of Glass Studies’ (Volume 19 uit 1977) over Jonas Zeuner, geschreven door Rudy Eswarin (PDF - 2,76 MB).
• Bij de leeftijdskwestie en de leeftijdsberekening gaat het vaak fout doordat alleen de jaartallen van elkaar worden afgetrokken. Bij Jonas Zeuner dus 1814 – 1727 = 87 jaar. Maar daarna moet men naar de maanden en dagen kijken. Zeuner is geboren in november en overleden in oktober. Hij is dus een maand voor zijn 87ste overleden op 86 jarige leeftijd. Bij mijn moeder, geboren januari 1930 en overleden in december 2023, speelt de jaarwisseling. Daarbij is 2023 – 1930 = 93 jaar voldoende.
• De afbeelding in de header heb ik in hoogte versmald vanwege het aangehouden formaat op deze website.