In de auto draaide ik afgelopen week een paar keer achter elkaar “Five Years” van David Bowie. Daarbij dacht ik ineens aan het thema van dat lied. Het idee erachter van het einde der tijden fascineert waarschijnlijk al vanaf het begin van de mensheid. Van oude mythes tot David Bowie en daarna.

Momenteel voeden klimaatverandering, geopolitieke spanningen en technologie de discussie over een naderende ondergang. Maar de angst voor het einde der tijden is niet nieuw. Van religieuze profetieën tot onheilspellende sciencefiction verhalen, en van Bijbelse apocalypsen tot David Bowie’s “Five Years”. De gedachte aan het einde keert op allerlei manieren steeds terug.

Oude voorspellingen: altijd angst voor het einde der tijden

Al in het oude Mesopotamië doken verhalen op over een allesvernietigende vloed. Dit motief kwam later terug in de Bijbel met Noach, scheepsbouwer van de zondvloed. De Openbaring van Johannes schetst een apocalyptisch visioen vol oorlog, hongersnood en rampen. Met daarna een nieuwe wereld.

Het hindoeïsme ziet tijd als cyclisch. We leven nu in de Kali Yuga, een periode van moreel verval en chaos. De islam kent ook eindtijdvoorspellingen, met de Mahdi en de wederkomst van Jezus als sleutelfiguren.

Toch blijft de wereld draaien. Elke generatie denkt dat zij de laatste is. Apocalyptisch denken weerspiegelt vooral de angsten van een tijdperk.

De 20e en 21e eeuw: van kernoorlog tot klimaatcrisis

De moderne tijd gaf het einde der tijden denken een nieuw jasje. Tijdens de Koude Oorlog dreigde nucleaire vernietiging. De Doomsday Clock, opgericht in 1947, symboliseert hoe dicht de mensheid bij zelfvernietiging staat. Films als “Dr. Strangelove” van Stanley Kubrick in 1964 en boeken als “1984” van George Orwell uit 1949 speelden verder in op die angst.

Nu verschuift de dreiging naar klimaatverandering, pandemieën en kunstmatige intelligentie. Films als “The Day After Tomorrow” en “Don’t Look Up” versterken het gevoel over het einde. Toch vinden mensen steeds weer manieren om door te gaan.

David Bowie’s “Five Years”

Muziek vangt vaak het apocalyptische gevoel. Een van de krachtigste en mooiste voorbeelden is volgens mij David Bowie’s “Five Years” uit 1972. In dat lied krijgt de wereld te horen dat er nog vijf jaar over zijn.

De verteller loopt door de stad en ziet mensen op allerlei manieren reageren, “News guy wept and told us Earth was really dying”. Paniek, verdriet en gewelddadige uitbarstingen vullen de straten. De verteller probeert alles in zich op te nemen, alsof hij het leven zelf wil vastleggen voordat het verdwijnt. Zie verder bij David Bowie hieronder.

Onverwachte en indirecte verwijzingen naar het einde der tijden

Niet alleen expliciete apocalyptische verhalen behandelen het thema. In “The Great Dictator” van Charlie Chaplin uit 1940 waarschuwt de beroemde slottoespraak voor de vernietigende kracht van tirannie en oorlog. Chaplin schetst een wereld op de rand van de afgrond. Daarin kan menselijke dwaasheid het einde der tijden kan betekenen, tenzij we kiezen voor vrede en medemenselijkheid.

Ook ”Wall-E” van Pixar uit 2008 is een subtiel voorbeeld. De film toont een verlaten, vervuilde aarde waar de mens moest vluchten door haar eigen destructieve gewoonten. Zonder explosieve ondergang, maar met een verstikkende leegte, schetst “Wall-E” een toekomst waarin de aarde ophoudt te bestaan als leefbare plek.

Zelfs in muziek vinden we minder voor de hand liggende verwijzingen. Het nummer “1999” van Prince klinkt feestelijk, maar gaat over de dreiging van een nucleaire oorlog. In de tekst “But when I woke up this morning, I could have sworn it was Judgment Day” schemert de onderliggende angst voor totale vernietiging door.

Een einde der tijden fascinatie

Waarom vertellen we elkaar telkens weer dat het einde der tijden nabij is? Waarschijnlijk hebben mensen moeite met onzekerheid. Een vaststaand einde biedt paradoxaal genoeg houvast. Bovendien laat het einde der tijden zich lezen als een spiegel: waarin we dreiging zien, tonen zich de angsten van onze tijd.

Apocalyptische verhalen trekken ook omdat ze krachtige emoties oproepen. Angst, verwondering, opluchting. Ze confronteren ons met onze kwetsbaarheid. Maar ook met wat er echt toe doet en waar we aan zouden moeten werken om het einde der tijden te verleggen.

David Bowie, de profeet in “Five Years”

“Five Years” is het openingsnummer van David Bowie’s album “The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars”. In 1972 schetst Bowie daarin een apocalyptische visie waarin de mensheid nog maar vijf jaar te leven heeft voordat de aarde vergaat. Het lied beschrijft hoe mensen reageren op dit nieuws, met paniek, melancholie en absurditeit.

Het lied is een momentopname van een wereld die zich realiseert dat het einde nabij is. Bowie beschrijft chaotische en soms surrealistische taferelen. Hij ziet en hoort zo veel in dat moment dat zijn brein pijn doet als een pakhuis waarin geen ruimte meer is.

En een homo geeft over …

Ik hoorde telefoons, operahuis, favoriete melodieën. Ik zag jongens, speelgoed, elektrische strijkijzers en tv’s. Dikke, magere, lange, korte, belangrijke en onbeduidende mensen zijn ineens allemaal nodig. Een jong meisje slaat kleinere kinderen, gelukkig houdt iemand haar tegen anders zou ze de kinderen hebben doodgeslagen. En een agent kust de voeten van een priester, wat een homo doet overgeven …

De inhoud draagt bij aan het gevoel van existentiële crisis en sociale ontwrichting.

Nog maar vijf jaar …

De herhaling van “Five years, that’s all we’ve got” in het refrein benadrukt de urgentie. We moeten wat doen in het groeiende besef van sterfelijkheid. De hoofdpersoon probeert in deze laatste vijf jaar alles wat hij ziet en voelt in zich op te nemen.

Het slot van het nummer bevat een wanhopige uitroep waarin liefde en verlies samenkomen: “I kiss you, you’re beautiful, I want you to walk.” Het is een oproep om ondanks alles te blijven leven, liefhebben en waarderen wat nog rest.

Achtergrond en Tijdgeest van “Five Years”

David Bowie schreef Five Years kort voor 1972. Het was een tijd van politieke spanningen (Koude Oorlog, Vietnamoorlog), ecologische zorgen en de kritieke situatie van de mensheid (Club van Rome). De tekst van “Five Years” weerspiegelt deze maatschappelijke angsten. Het doet denken aan het onheil voorspellende denken dat in de jaren ’70 populair werd in literatuur en film.

Bowie vertelde later in interviews dat het idee van Ziggy Stardust, de buitenaardse rockster die als een messias naar de aarde komt, zich rond dit nummer vormde. “Five Years” zet de toon voor het album: het is een waarschuwing voor het naderende einde, maar ook een oproep tot overgave aan de intensiteit van het moment.

David Bowie, de profeet

Voor het album creëerde Bowie het personage Ziggy Stardust. Die kwam naar de aarde om de mensheid te redden. Maar Ziggy ging uiteindelijk aan zijn eigen succes ten onder. Het personage bracht een boodschap in een wereld vol chaos, maar consumeerde te veel en vernietigde daarmee zichzelf.

De emotionele impact van “Five Years” en de overige nummer werd nog sterker toen Bowie het live uitvoerde. Bij het laatste optreden van de Ziggy Stardust toer nam Bowie afscheid van het personage Ziggy Stardust. In het Hammersmith Odeon in zijn geboorteplaats Londen zei hij: ‘.. dit is niet alleen de laatste show van de tour, maar de laatste show die we ooit doen. Bedankt’.

De 3500 aanwezige fans ervaarden het als een bijna-religieus moment. Het idee van het einde der tijden had Bowie’s als rock-icoon al een imago met bijna profetische lading gegeven. Het idee van een einde der tijden, sterfelijkheid en profetische uitspraken kregen vervolg in zijn verdere carrière en versterkten zijn imago.

David Bowie

David Bowie was niet zomaar een rockster; hij werd een cultureel fenomeen dat voortdurend transformeerde. Zijn imago oversteeg daarbij zijn muziek. Hij was een visionair, een kunstwerk op zichzelf, een kameleon die telkens nieuwe identiteiten aannam. Dit gaf hem de profetische uitstraling, alsof hij niet alleen trends volgde, maar ze voorspelde of zelfs creëerde.

Bowie had een bijna onnatuurlijke timing in het voelen van de tijdgeest. Hij was een van de eersten die over onprettige tijden en samenlevingen, en over apocalypsen zong (Diamond Dogs). En over de opkomst van technologie en isolatie (Low, Heroes), en zelfs al in de jaren ’90 experimenteerde met het internet en virtual reality (Outside).

Zijn laatste album, Blackstar (2016), was de ultieme profetie. Twee dagen nadat het album uitkwam overleed hij. Fans realiseerden zich toen pas de diepere betekenis van nummers als Lazarus. Daarin zingt hij: “Look up here, I’m in heaven”. David Bowie had zijn eigen dood in zijn kunst verwerkt. Een meesterlijk laatste boodschap van een artiest en mens die altijd een stap voor was op de rest.

Het einde der tijden

Van oude profetieën tot de muziek van David Bowie. Het idee van het einde der tijden blijft altijd terugkeren, denk ik terwijl ik in de auto weer naar “Five Years” luister. Maar terwijl generaties blijven speculeren over het einde der tijden, draait de wereld gewoon door.

En terwijl het refrein inzet met een herhalend ‘five years, denk ik: Bowie wás geen gewone ster. Hij ontsnapte aan tijd en ruimte, en misschien was hij daarom wel zo fascinerend: alsof hij altijd meer wist dan wij allemaal. Alsof hij ons wilde meegeven: zolang we praten over het einde der tijden en luisteren naar de boodschappen in zijn muziek, hebben we nog tijd om te leven.

Het lied “Five Years” op Youtube en op Spotify

Er zijn meerdere documentaires gemaakt over David Bowie. Interessant om een beeld te krijgen van zijn werkzame leven zijn vooral ‘Bowie, Sound and Vision‘ en ‘Moonage Daydream‘

Zie ook het bericht ‘Over David Bowie lullen‘ of ‘David Bowie, zijn favoriete boeken‘.