Met meerdere filosofen voelde ik wel enige verbinding. De socratische vraagstelling vind ik nog steeds interessant. Ik schrijf ergens dat Epicurus mijn favoriete filosoof is. Maar in feite heb ik altijd verwantschap gevoeld met Rene Descartes. En Martin Heidegger kwam daar later bij vanuit zijn continentale filosofie. Descartes en Heidegger. Ze zijn eigenlijk onverenigbaar, realiseer ik me.

Descartes en Heidegger

Descartes en Heidegger vertegenwoordigen twee fundamenteel verschillende benaderingen van ons bestaan en de werkelijkheid. Descartes, de grondlegger van het rationalisme, stelt dat kennis begint met op een ordelijke manier twijfelen. Daarna wordt zekerheid gevonden met denken (Cogito, ergo sum = ‘ik denk, dus ik ben’). Hij scheidt geest en materie.

Heidegger verwerpt dit dualisme. Hij benadrukt dat de mens niet losstaat van de wereld en pleit voor openheid en verwondering. Heidegger wijst naar de wezenlijke manier waarop alles bestaat en zich aandient in de wereld. Een mooi voorbeeld vind ik de hamer. Dat is niet alleen een stuk hout met metalen kop. Het is gereedschap in de bouw, een erfstuk voor nabestaanden van een overleden timmerman of een kunstvoorwerp in een museum.

Descartes en Heidegger, een gesprek

Rene Descartes leefde van 1596 tot 1650 en voornamelijk in Frankrijk. Martin Heidegger werd geboren en overleed in het Duitse dorp Meßkirch, ongeveer 100 km onder Stuttgart. Hij leefde van 1889 tot 1876. Het is dus onmogelijk dat Descartes en Heidegger elkaar hebben ontmoet.

Maar stel dat Descartes ergens toch Heidegger zou ontmoeten. Hoe zou een gesprek tussen deze twee tegenpolen verlopen? Het leek me leuk een leuke gedachte om eens uit te werken. Hieronder een verslag van hun fictieve uitwisseling.

Het gesprek tussen Descartes en Heidegger

Descartes: “Meneer Heidegger, uw filosofie lijkt mij uiterst vaag en speculatief. U wijst mijn methodische twijfel en heldere begrippen af. Maar hoe kan men waarheid vinden zonder een solide fundament? Mijn Cogito, ergo sum biedt een zekere basis: ik denk, dus ik besta. Wat heeft u daar tegenin te brengen?”

Heidegger: “Mijn beste monsieur Descartes. Uw denkfout is dat u het menselijke bestaan reduceert tot een denkproces. U scheidt de mens van de wereld en creëert een kunstmatig subject-object-dualisme. Maar wij zijn geen losse geesten die de werkelijkheid van buitenaf analyseren. Wij zijn altijd al in de wereld, ingebed in een betekenisvolle omgeving.”

Descartes: “Maar hoe kunt u zo zeker zijn van deze ‘betekenisvolle omgeving’? Ik zie alleen onzekere ervaringen en misleidende zintuigen. En een wereld die pas begrepen kan worden door methoden en analyse. Als wij ons laten leiden door ervaring en ‘openheid’, zoals u zegt, raken we verdwaald in dubbelzinnigheid en subjectiviteit.”

Heidegger: “U overschat de kracht van rationaliteit. Uw wetenschappelijke methode is slechts één manier om de wereld te benaderen. En niet eens de meest waardevolle. U behandelt de wereld alsof zij een object is om te berekenen en te beheersen. Maar in werkelijkheid openbaart het zich niet door mathematische formules, maar door ervaring, kunst, en verwondering. Uw methodische twijfel brengt ons niet dichter bij het Zijn. Het vervreemdt ons er juist van.”

Cognac? Toch liever een Riesling

Descartes en Heidegger zijn al even aan het praten. De eerste koffie is gedronken. Descartes biedt Heidegger een cognac aan. Hij slaat dat aanbod af. Als het per se moet wil hij straks wel een witte wijn uit zijn geboortestreek, een Riesling. Voorlopig houdt hij het bij koffie.

Descartes: “En toch, hoe kan men zeker zijn van dit ‘Zijn’ zonder een rationele basis? U spreekt over ‘openheid voor het Zijn’. Maar hoe kunnen wij weten dat dit geen illusie is? De geschiedenis heeft aangetoond dat wetenschap en logica de meest betrouwbare wegen zijn naar kennis. Uw filosofie lijkt mij een gevaarlijk pad dat de mens afleidt van helderheid en zekerheid.”

Heidegger: “U begrijpt het niet, Descartes. Uw behoefte aan zekerheid is precies het probleem. Het leven is niet een reeks wiskundige stellingen die we kunnen bewijzen. Maar een ervaring die zich ontvouwt in de tijd. De moderne technologie, die voortkomt uit uw denkwijze, heeft de wereld gereduceerd tot een verzameling objecten om te exploiteren. We moeten opnieuw leren luisteren naar het Zijn, en dat kan niet met uw methodes.”

Descartes: “Als ik u zo hoor, lijkt het alsof u de mens uitnodigt om in mystiek en poëzie te vluchten. Dat in plaats van de wereld actief te begrijpen en te verbeteren. Ik vrees dat uw ideeën ons terugwerpen in onzekerheid en onwetendheid.”

Heidegger: “En ik vrees dat uw ideeën ons blind maken voor wat werkelijk betekenisvol is. De mens is geen machine die de wereld moet beheersen, maar een wezen dat moet leren zijn.”

Descartes draait Descartes zich om. Gefrustreerd door Heideggers afwijzing van rationaliteit. Heidegger haalt zijn schouders. Descartes is buiten gehoorafstand, anders zou Heidegger hem beschuldigen van het reduceren van de mens tot een denkende machine.

De tegenstelling tussen Descartes en Heidegger

Ik vond het leuk Descartes en Heidegger tegenover elkaar te zetten. Vanuit wetenschappelijk en rationeel perspectief ben ik meer een aanhanger van Descartes. Met zijn methode van twijfel, logisch denken en streven naar kennis stond hij aan de basis van de moderne wetenschap en filosofie.

Veel mensen zullen net als ik waarde hechten aan zijn idee dat kennis op stevige fundamenten moet rusten. Jaren geleden maakte ik een film over het werk van constructeurs bij DAF Trucks. In een gesprek vertelde een afdelingshoofd, een ingenieur, letterlijk: ‘de ideeën van Descartes leiden tot concrete resultaten en technologische vooruitgang’. Dat vond ik bijzonder.

Dromen en denken

Als dromer houd ik echter ook van Heidegger. Volgens hem koppelt Descartes de mens los van zijn omgeving. En denk ik daarbij, we zijn niet alleen of zelfs geen logisch denkende wezens. Uit allerlei onderzoek blijkt immers dat we vooral emotioneel zijn. In ons denken nemen we vaak onbewust allerlei argumenten mee die je nauwelijks logisch kunt noemen.

Maar we leven in een tijd met allerlei vraagstukken. Vraagstukken die soms uiteen (lijken te) lopen, van technologie, klimaatverandering, oorlogsdreiging, vereenzaming, huisvesting, kunstmatige intelligentie en meer. Het lijkt verstandig deze onderwerpen met kennis te bekijken.

In zo’n tijd is het echter goed ook de ideeën van Heidegger in gedachten te houden. Hij houdt ons onder andere voor dat we dingen in hun samenhang moeten bekijken. Dus ook al zijn Descartes en Heidegger tegenpolen, ze zijn verenigbaar.

Aanvullende informatie

• Op internet zijn minstens 250.000 onderzoeken te vinden over bijvoorbeeld het nemen van besluiten. Daaruit blijkt dat de meeste mensen besluiten nemen ervaren als een logisch redeneringsproces. Maar dat onderliggende emoties vrijwel altijd het moment van beslissen beïnvloeden. En volgens sommige onderzoeken zelfs de overhand hebben bij het besluit. Ik heb vanwege de enorme hoeveelheid onderzoek bestloten er geen enkele te selecteren om hier te plaatsen.
• In zijn boek ‘Emotional Choices’ schrijft Robin Markwica over besluitvorming bij buitenlands beleid. Hij merkt daarin op dat het idee dat emoties een schadelijk effect hebben op menselijke besluitvorming te diepgeworteld is in de moderne (westerse) cultuur. Markwica introduceert in zijn boek de emotionele keuzetheorie en behandelt het logisch affect. Daarbij worden besluiten beïnvloedt door bijvoorbeeld een positieve eerste indruk en de bijbehorende gevoelens. Dit in plaats van objectieve beoordeling.
• De wikipedia pagina over Descartes en de pagina over Heidegger
• Zie ook het bericht ‘de Encheiridion van Epictetus‘ of ‘Slavoj Zizek, de Elvis van de filosofie‘