Bij Jan hangt een foto aan de WC-deur. Het is uit een tijdschrift gescheurd. De foto komt me bekend voor. Ik kan even niet op de naam van de fotograaf komen. Jan weet het ook niet direct, de foto hangt er alweer een tijdje. Gelukkig zie ik het in een superklein lettertje onder de foto. Het is ‘Les Pisseurs’ van de Franse fotograaf Robert Doisneau.

De foto toont acht jongetjes die op een rijtje staan te plassen tegen een muur, met hun rug naar de camera. Het Parijse straatbeeld met de speelsheid en de ondeugendheid van kinderen was een van de favoriete onderwerpen van Robert Doisneau. In Engelstalige fotoboeken wordt de foto overigens ‘indiscreet pigion’ genoemd.

Robert Doisneau

Robert Doisneau is op 14 april 1912 geboren in Parijs, aan de Avenue Raspail 39 in de buitenwijk Gentilly. Hij volgt een studie aan het École Estienne, ongeveer tien minuten fietsen van zijn huis. Daar behaalt hij op 17-jarige leeftijd het diploma graveur en lithograaf. Kort daarna begint hij als letterontwerper in de reclamestudio van Léon Ullmann.

Daar ontmoet hij Lucien Chauffard, hoofd van de fotostudio bij Ullmann. Bij hem leert Robert Doisneau de fotografie kennen. In 1931 brengt Chauffard hem in contact met de kunstschilder André Vigneau, die op zoek was naar een assistent. Samen met Vigneau ontdekt Doisneau de Nieuwe Zakelijkheid, een kunststroming met een voorkeur voor eenvoud en een emotieloze weergave van alledaagse onderwerpen.

Van werk naar passie

In 1934 helpt Chauffard hem aan een baan als industrieel fotograaf bij autofabriek Renault. Maar Robert Doisneau werkt er met tegenzin Bij fabrieken en machines vindt hij geen passie. Hij komt vaak te laat op zijn werk en wordt na een paar jaar ontslagen.

Inmiddels is hij getrouwd met Pierrette Chaumaison. En hij heeft enkele vrije fotoreportages verkocht. Daarin vindt hij wel wat hem enthousiast maakt. In tegenstelling tot de dramatische stijl van sommige tijdgenoten kiest Robert Doisneau voor het kleine, het spontane en het menselijke. Hij heeft dan al een scherp oog ontwikkelt voor de schoonheid van het alledaagse. Daar zoekt hij naar als hij de straten van Parijs en omliggende wijken afstruint.

Robert Doisneau, dichter in de straat

Met zijn fotografie wordt hij geleidelijk een van de grootmeesters van de humanistische fotografie. Deze kunststroming, die kort na WO II is ontstaan, heeft een optimistische stijl van fotografie die de gewone mens verheerlijkt. Wat Robert Doisneau daarbij bijzonder maakt, is zijn speelse blik op de wereld.

Hij fotografeert schoolkinderen die kattenkwaad uithalen, elegante dames die een chique café binnenstappen en straatmuzikanten die voorbijgangers vermaken. Robert Doisneau zit bovenop het dagelijks leven, dichterbij kun je nauwelijks komen. Zijn werk zit vol lichtheid, charme en humor. Vooral subtiele, soms ironische humor is typerend voor Doisneau. Hij neemt het leven niet te serieus. En dat zie je terug in zijn foto’s.

De kus bij het stadhuis

De bekendste foto van Doisneau is zonder twijfel ‘Le Baiser de l’Hôtel de Ville’ (= de kus bij het stadhuis). De foto uit 1950 toont een man en een vrouw die elkaar kussen terwijl ze over een stoep lopen vol voorbijgangers. Op de voorgrond is nog net een caféterras te zien. En op de achtergrond het stadhuis waar de titel naar verwijst.

Robert Doisneau maakt de foto in opdracht van Life, een tijdschrift met fotoreportages. Life publiceert het op 12 juni 1950 in een serie over liefde in Parijs in de lente. Het moet de Fransen kort na de oorlog wat tederheid geven en hen eraan herinneren dat Parijs nog steeds de stad van de liefde is.

Vergeten en beroemd

Foto’s zijn in die tijd echter vooral illustratiemateriaal voor tijdschriften en boeken. Ze worden nauwelijks beschouwd als artistiek werk, laat staan als kunst. De foto van de kus raakt in de vergetelheid.

Dertig jaar later groeit de populariteit van kunst- en fotografieposters. Éditions du Désastre, een Franse uitgeverij van posters, krijgt de exploitatierechten om een reeks posters uit te brengen van foto’s van Robert Doisneau. Daarbij onder andere de kus bij het stadhuis. De poster verschijnt in 1986 op de markt. Binnen korte tijd worden er ruim 400.000 exemplaren verkocht, een wereldrecord in die tijd.

Door Robert Doisneua in scène gezet

In 1992 vertelt het echtpaar Jean and Denise Lavergne aan het tijdschrift L’Express dat zij de kussende personen zijn op de foto. Daarop treedt actrice Francoise Bornet naar buiten. Zij claimt dat zij in haar studententijd met haar toenmalige vriend Jacques Carteaud op de foto staan.

Robert Doisneau voelt zich daarop gedwongen te onthullen dat de foto in scène is gezet. En dat de geliefden op de foto inderdaad Francoise Bornet (toen nog Delbart) en Jacques Carteaud zijn. Er volgt een rechtszaak waarbij de geldeisen van zowel Bornet als Lavergne uiteindelijk niet worden toegewezen.

Door de onthulling heeft Robert Doiseau zich enigszins verdacht gemaakt. Men vermoedt dat meer foto’s in scène zijn gezet. Doisneau vindt dat echter geen probleem. Voor hem draait fotografie niet per se om pure spontaniteit. Hij wil met zijn fotografie vooral een verhaal vertellen.

Les Pisseurs, de pissende jongetjes

En dan de foto op de WC deur bij Jan. ‘Les Pisseurs’ is minder bekend dan de kussende verliefden bij het stadhuis. Maar de foto is een mooi voorbeeld van de fotostijl van Robert Doisneau. Hij staat immers vooral bekend als de fotograaf met de dichterlijke en humoristische blik op het dagelijks leven in Parijs.

Dat toont ook dit tafereel. Het is een spontaan en licht surrealistisch moment en waarschijnlijk een echte ‘gevonden scène’. Acht jongens, op de rug gezien, staan in een rij tegen een verweerde muur. Een duif zit nonchalant op het hoofd van een van hen, wat de scène een speels en bijna absurd karakter geeft.

Meerdere opnamen

Van ‘de kus’ is bekend dat Robert Doisneau meerdere opnamen maakte. Later koos hij de nu bekende foto. Er is geen bron die bevestigt dat Doisneau meerdere foto’s van Les Pisseurs heeft gemaakt en vervolgens deze specifieke opname heeft gekozen. Maar als we kijken naar zijn werkwijze, is het zeer waarschijnlijk dat hij verschillende foto’s neemt voordat hij de uiteindelijke compositie selecteerde.

Maar dat is bij een spontane momentopname als ‘Les Pisseurs’ lastiger door de camera’s uit die tijd. Doisneau gebruikt bij het fotograferen een Leica kleinbeeldcamera of een Rolleiflex 6 x 6 camera.

Na elke opname moet hij bij die camera’s handmatig een draaiknop of hendel gebruiken om de film door te spoelen naar het volgende frame. In de Rolleiflex gaat slechts een filmrolletje met 12 opnamen. En de camera heeft nog geen autofocus, dus moet de fotograaf telkens opnieuw handmatig scherpstellen.

Vierkante foto

Vrijwel overal wordt de foto getoond in de verhouding van een kleinbeeldopname. Ik heb echter een volledige foto van ‘Les Pisseurs’. Daarbij blijkt dat Doisneau de opname heeft gemaakt met de Rolleiflex, die vierkante foto’s maakt. De muur boven de jongens is echter nauwelijks interessant. Het is daarom goed mogelijk dat Doisneau er zelf voor koos de foto kort boven de jongens te kaderen.

Dat ik de originele foto hier niet laat zien heeft vanzelfsprekend te maken met auteursrechten. Die rechten liggen na zijn overlijden in 1994 bij Atelier Robert Doisneau, onder leiding van zijn dochters Annette en Francine, en het persbureau Gamma Rapho. Ik heb gekozen voor een alternatief dat ‘de pissers’ benaderd.

Minder commercieel uitgebuit

Le Baiser de l’Hôtel de Ville was jaren later een commercieel succes toen het massaal werd gereproduceerd op posters en kaarten. Les Pisseurs heeft nooit diezelfde status bereikt. Het duikt af en toe op in tentoonstellingen en fotoboeken. Maar het niet zo wijdverbreid als sommige andere foto’s van Robert Doisneau.

Bij het ontspullen en wegdoen van boeken behield ik veel fotoboeken. Daarbij ook het boek ‘Les doigts pleins d’encre’ (vingers vol inkt). De schrijver Francois Cavanna en Robert Doisneau vertellen daarin het verhaal van hun jeugd.

Cavanna doet dat in tekst. De ontroerende en grappige foto’s van Doisneau zijn daarbij zijn inspiratie. Het boek nodigt uit in ons eigen geheugen te duiken. En herinneringen op te halen aan de vechtpartijtjes op het schoolplein, de roekeloze races op rolschaatsen en wellicht het wedstrijdje ver plassen over schrikdraad of hoog plassen tegen een muur.

Aanvullende informatie

• De officiële titel is ‘Les Pisseurs’. Maar de foto is ook onder andere namen bekend, bijvoorbeeld eenvoudigweg ‘Les Garçons et le Pigeon’. En de al genoemde Engelse titel die verwijst naar de duif op het hoofd van een van de jongetjes ‘Indiscreet pigion’.
• Doisneau speelde altijd met spontaniteit en compositie. Dat hij daarbij soms een foto in scène zette vond hij daarbij geen probleem. Zelfs als hij een compositie opbouwde straalde deze een schijnbare toevalligheid uit. Dat was wellicht wat Doisneau zo meesterlijk beheerste.
• Er zijn talrijke boeken bij Bol.com te koop over Robert Doisneau en/of met door hem gemaakte foto’s.
• In het boek met jeugdherinneringen ‘‘Les doigts pleins d’encre’ is ook de foto ‘Les Pisseurs’ opgenomen. In een recensie las ik dat ‘de talrijke foto’s op school en op straat tonen dat schoonheid en poëzie niet alleen zit in grootste gebaren. Doisneau laat zien dat het vooral zit in alledaagse, grappige momenten’. Poëzie, denk ik, hij was een dichter in de straat mede doordat hij er zo dicht op zat, dichter dan zijn collega’s.