Om diverse redenen kwamen enkele weken geleden Von Clausewitz en Parkinson in mijn gedachten. De vele berichten over de Europese defensie was zo’n reden. Parkinson kwam naar voren toen ik probeerde genuanceerd te kijken naar de reorganisatie van het Amerikaanse ambtenarenapparaat. Zo waren er meer redenen de boeken van Von Clausewitz en Parkinson er weer eens bij te pakken.

Zoals ik eerder schreef ben ik al langer een fan van Northcote Parkinson. Zijn humoristische, soms sarcastische en absurde, schrijfstijl vond ik prachtig. Jaren geleden las ik ook het boek Vom Kriege van Carl von Clausewitz in een Engelse vertaling. Ik herinner me alleen dat ik het regelmatig weglegde en opnieuw oppakte. In dezelfde tijd las ik De Heerser van Machiavelli. Het zijn de boeken die, om welke reden ook, het ontspullen overleefden.

Carl von Clausewitz

Carl von Clausewitz zag in Duitsland op 1 juli 1780 het levenslicht. Dat licht doofde op 16 november 1831 door een cholera besmetting. Hij was een officier in het Pruisische leger, die zich afvroeg waar Napoleon zijn succes aan dankte. Hij deed onderzoek. Dat gaf hem meerdere inzichten en ideeën over oorlogsvoering en -strategie.

Hij had veel daarvan al opgeschreven. Maar er zat nog veel overlap in zijn manuscripten. Clausewitz was begonnen met herschrijven. Daarbij had hij ook nieuwe inzichten en ideeën. Maar door zijn plotselinge dood tijdens een Europese cholera epidemie maakte hij het niet af. Marie, zijn vrouw gravin van Brühl, zorgde daarna voor de publicatie van een deel van zijn talrijke onvoltooide en onafgewerkte manuscripten. Niet wetend welke gedachten Von Clausewitz nog had willen toevoegen of veranderen.

Cyril Northcote Parkinson

De Brit Cyril Northcote Parkinson kwam op 30 juli 1909 ter wereld. Hij overleed op 9 maart 1993 in Canterbury. Parkinson werd vooral bekend als de man achter de wetten van Parkinson. Die wetten ontwikkelde hij grotendeels vanuit zijn interesse in de wereld van ambtenaren en militairen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog had hij meerdere functies in het Britse leger. Hij zwaaide in 1945 af als majoor.

Officieel werd hij marine historicus genoemd. Vanuit die hoedanigheid werkte hij als hoogleraar op diverse universiteiten. Zijn wetten van Parkinson, het boek, verscheen in 1957. Daarna bracht hij, vanuit ongeveer dezelfde gedachten, meer boeken uit over wetten. Maar daarvoor en later schreef hij ook boeken over militaire geschiedenis, enkele biografieën en romans. In die romans is de hoofdpersoon Richard Delancey, een burger die opklimt tot een hoge rang in de Royal Navy.

De kernideeën van Von Clausewitz en Parkinson

De kernideeën van Von Clausewitz en Parkinson lopen als een rode draad door hun werk. Clausewitz zag oorlog als een verlengstuk van politiek. Het belang dat hij zag in frictie en strategische doelstelling lag aan de basis van zijn boek ‘Vom Kriege’. En Parkinson analyseerde en bekritiseerde bureaucratische structuren vanuit zijn ideeën over organisatorische groei en inefficiëntie.

Hieronder een overzicht van enkele kernideeën van Von Clausewitz en Parkinson

Kernideeën van Von Clausewitz

• Oorlog is een voortzetting van politiek met andere middelen – Dit is zijn beroemdste uitspraak. Hij zag oorlog niet als een op zichzelf staand fenomeen, maar als een instrument van politiek. Oorlog heeft altijd een doel dat voortkomt uit politieke belangen.
• Het concept van de ‘trinitarische oorlog’ – Von Clausewitz stelde dat oorlog wordt bepaald door een dynamische interactie tussen drie elementen:
  • De regering (politieke doelstellingen en beslissingen)
  • Het leger (militaire strategie en uitvoering)
  • Het volk (emoties, nationalisme en de wil om te vechten)
• Wrijving en de ‘nevel van de oorlog’ – In tegenstelling tot puur rationele militaire theorieën benadrukte Von Clausewitz dat onvoorspelbaarheid, toeval en menselijke beperkingen een oorlog chaotisch maken. Beslissingen worden vaak genomen op basis van onvolledige informatie.
• Het zwaartepunt – Von Clausewitz introduceerde het idee dat elke vijand een strategisch zwaartepunt heeft (bijvoorbeeld een hoofdstad, leger, economie of leider). Door dit zwaartepunt te raken, kan een vijand effectief worden verslagen.
• Tactiek vs. strategie – Hij maakte onderscheid tussen tactiek (individuele gevechten en veldslagen) en strategie (het bredere plan om oorlog te winnen).

Kernideeën van Parkinson

• Parkinson’s eerste wet – ‘Work expands to fill the time available for its completion.’ Eén uitleg is, als je iemand een week de tijd geeft om iets te doen dat in een dag kan worden gedaan, dan zal die persoon er een week over doen.
• Groei van bureaucratie en ambtenarij – Parkinson observeerde dat bureaucratieën niet groeien door een toename in werk, maar vanwege interne dynamiek. Ambtenaren creëren nieuw werk voor elkaar om hun bestaansrecht te rechtvaardigen. Hij formuleerde dat volgens een bron in een wiskundige formule (zie aanvullende informatie).
• De Wet van Trivialiteit – Mensen besteden onevenredig veel tijd aan onbenullige kwesties en vermijden de complexe, belangrijke zaken.
• Het imperium-bouwprincipe in organisaties – Parkinson zag dat militaire en bureaucratische organisaties neigen tot voortdurende expansie, vaak zonder functionele reden. In de Britse marine zag hij het aantal schepen afnemen, maar het aantal admiraals bleef toenemen.

Von Clausewitz en Parkinson

Steunend op mijn geheugen en bladerend door hun boeken denk ik overeenkomsten te zien in de inzichten en ideeën van Von Clausewitz en Parkinson. Beiden hielden zich bezig met strategie. De een vanuit de militaire wereld, de ander vanuit de militaire en ambtelijke wereld.

Ze hebben elkaar vanzelfsprekend nooit ontmoet. Hooguit heeft Parkinson kennis genomen van het boek ‘Vom Kriege’ van Von Clausewitz. Er waren overeenkomsten in hun kijk op strategie. Maar er waren ook beslist tegenstellingen in hun inzichten en ideeën.

Een gesprek tussen Von Clausewitz en Parkinson

Het leek me leuk een gesprek te schrijven dat mogelijk tussen Von Clausewitz en Parkinson had kunnen plaatsvinden. Zoals ik dat vorige week deed met Descartes en Heidegger. Zoiets kost toch wel veel voorbereiding. Waarbij de benodigde tijd nauwelijks is terug te zien in het resultaat.

Evenals bij Descartes en Heidegger moest ik eerst de overeenkomsten en verschillen vastleggen. Het overzicht dat ik daarbij kreeg bij Von Clausewitz en Parkinson heb ik eerst in een tabel gezet. Daar heb ik, om het hier te kunnen plaatsen, een afbeelding van gemaakt zodat het vergroot kan worden (door erop te klikken).

Tabellen met overeenkomsten en verschillen

xx

De ontmoeting tussen Von Clausewitz en Parkinson

Het is een mistige namiddag. Ergens op Pruisisch grondgebied staat een statig herenhuis waar regelmatig grote denkers samenkomen. Carl von Clausewitz zit er voorovergebogen over een houten tafel achter een kop dampende thee. Aan de andere kant van de tafel draait Northcote Parkinson met een lichte glimlach een sigaret tussen zijn vingers.

‘Mijn beste heer Parkinson,’ begint Von Clausewitz, ‘ik begrijp dat u veel heeft nagedacht over bureaucratische structuren. Maar wat mij fascineert, is hoe uw observaties aansluiten bij de logica van oorlogvoering. U zegt dat bureaucratieën groeien zonder dat hun werkelijke taak toeneemt. Is dat niet vergelijkbaar met hoe legers in omvang toenemen, zelfs als er geen directe vijand is?’

Parkinson neen een trek van zijn sigaret en blaas bedachtzaam de rook uit. ‘Inderdaad, generaal, er is een duidelijke parallel. Mijn wet stelt dat ‘werk uitdijt om de beschikbare tijd op te vullen.’ Dat geldt niet alleen voor kantoren, maar ook voor militaire structuren. Ik heb met eigen ogen gezien hoe admiraals zich omringen met extra officieren, zelfs wanneer er minder schepen te commanderen zijn. De bureaucratie groeit zonder noodzaak, puur om zichzelf in stand te houden.’

Von Clausewitz knikt. ‘Interessant. In oorlogvoering groeit een leger vaak. Het beschouwt zijn sterkte als noodzakelijk voor afschrikking. Maar u zegt dat bureaucratie zich uitbreidt zonder strategisch doel?’

‘Precies! In uw wereld draait alles om strategie, om een tegenstander te overwinnen. Maar in mijn wereld—de wereld van ambtenarij en ministeries—zijn er geen tegenstanders, alleen zichzelf voortplantende mechanismen. Een generaal vergroot zijn leger om te winnen. Een bureaucratische instelling vergroot zichzelf om te overleven.’

Von Clausewitz leunt achterover en fronst. ‘Maar ik zou willen beargumenteren dat oorlog net zo’n zelfversterkend proces is. Oorlog genereert meer oorlog; een conflict eindigt zelden zonder het zaaien van een nieuw conflict. Een regering die op militaire macht vertrouwt, zal telkens nieuwe redenen vinden om haar leger te gebruiken. Kijk naar Napoleon: zijn oorlogen leidden niet tot stabiliteit, maar tot een cyclus van nieuwe vijandelijkheden.’

Bureaucratie is als een schimmel

Parkinson neemt nog eens een trek van zijn sigaret. ‘Dat is precies waarom bureaucratie zo gevaarlijk is. In een oorlogssituatie is er op zijn minst een kans dat een briljante generaal zoals uzelf orde kan scheppen in de chaos. Maar bureaucratie is als een schimmel die zich overal verspreidt, ongeacht de omstandigheden. Zoals ik al zei, dag ik het aantal Britse marineofficieren stijgen, terwijl de vloot kleiner werd. Net zoals een oorlog zichzelf in stand houdt, houdt een bureaucratie zichzelf in leven zonder vijand, zonder noodzaak.’

Von Clausewitz glimlacht. ‘Misschien delen we een kernidee, hoewel we andere werelden bestuderen. Zowel oorlog als bureaucratie worden gevormd door menselijke irrationaliteit. De ‘nevel van de oorlog’ maakt absolute controle onmogelijk. Net zoals de menselijke neiging tot het uitbreiden van macht, structuren opblaast zonder logische reden.’

‘Inderdaad, en laten we niet vergeten dat beide systemen afhankelijk zijn van perceptie. In uw wereld moet een leger er sterk uitzien om vijanden af te schrikken. In mijn wereld moet een bureaucratie belangrijk lijken om haar eigen bestaansrecht te rechtvaardigen. Beide zijn kunstmatige constructies die draaien om macht.’

Von Clausewitz trommelt met zijn vingers op de tafel. ‘Maar er is een fundamenteel verschil. In oorlog is groei soms noodzakelijk. Het uitbreiden van een leger kan een strategisch voordeel opleveren. U daarentegen beschrijft groei als een nutteloze verspilling, een systeem dat zichzelf verteert.’

Parkinson knikt. ‘Daar zit een kern van waarheid in. Maar zelfs in oorlog is er een punt waarop groei omslaat in ineffectiviteit. Een leger dat te groot is, wordt traag. Een strategie met te veel variabelen leidt tot chaos. Bureaucratie is eenvoudigweg een extreme versie hiervan. Het is een systeem dat de remmen volledig loslaat en zichzelf blijft opblazen.’

Von Clausewitz lacht nu luid. ‘Dus oorlog en bureaucratie zijn twee gezichten van dezelfde munt. Oorlog begint met een doel maar kan uitmonden in een zichzelf onderhoudend systeem. Bureaucratie begint zonder doel en groeit puur uit eigenbelang.’

Een leider kan expansie stoppen

Nu lacht ook Parkinson uitbundig. ‘Precies. En de ironie is dat we, of het nu oorlog of bureaucratie betreft, uiteindelijk altijd een leider nodig hebben die de moed heeft om de expansie te stoppen. Maar hoe vaak gebeurt dat?’

De mist buiten is al opgetrokken terwijl Von Clausewitz en Parkinson nog uren doorpraatten. Ze zijn het over meerdere onderwerpen oneens. Maar één ding staat voor hen vast: of het nu een slagveld of een kantoor is, menselijke structuren hebben de neiging uit de hand te lopen. En slechts weinigen hebben de wil ze in te perken.

Marie von Von Clausewitz en het boek

Na de plotselinge dood van Carl von Clausewitz zorgde zijn vrouw, gravin Marie von Brühl, voor het persklaar maken van zijn manuscript. Na het verschijnen meenden meerdere historici en anderen dat het manuscript van Von Clausewitz niet klaar was. Er stonden tegenstrijdigheden in en samenhang ontbrak op meerdere plekken.

Marie von Clausewitz – von Brühl wilde het werk van haar man naar buiten brengen. Maar ze wist na zijn overlijden niet wat hij nog had willen aanpassen. Wellicht had hij de redundantie willen verminderen, bepaalde inzichten veranderen en de tekst redigeren. Historici vermoeden dat zij, zowel voor als na zijn overlijden, invloed heeft gehad op de tekst van zijn manuscript. En bij het persklaar maken bepaalde passages naar eigen inzicht heeft geredigeerd en ook keuzes maakte in wat in het boek werd opgenomen.

Marie von Clausewitz – von Brühl

Het is bij historici bekend dat Von Clausewitz en zijn vrouw veel over zijn werk spraken. Marie was hoogopgeleid en had intellectuele interesses, wat in die tijd uitzonderlijk was voor een vrouw van haar stand. Von Clausewitz deelde zijn ideeën met haar en besprak zijn theorieën over oorlog, strategie en politiek.

Ongetwijfeld zouden zij het gesprek tussen Von Clausewitz en Parkinson hebben besproken. Dat gesprek zie ik ook direct voor me. Dus fantaseer ik nog even verder.

Von Clausewitz en zijn vrouw Marie over Parkinson

De kaarsen flikkeren zachtjes in de werkkamer van Carl von Clausewitz. Hij is juist gaan zitten in zijn stoel met een glas wijn in de hand, als Marie binnenkomt. Haar ogen glijden over de stapel papieren op zijn bureau. Het zijn de nog onafgemaakte manuscriptpagina’s van zijn boek ‘Vom Kriege’.

‘Je bent laat thuis, Carl,’ zegt ze, terwijl ze een stoel bijschuift. ‘Waar ben je zo lang geweest?’

Von Clausewitz glimlacht vermoeid. ‘Ik had een fascinerende ontmoeting met een zekere heer Cyril Northcote Parkinson. Een scherpzinnige Engelsman.’

Marie heft haar wenkbrauwen. ‘Een generaal?’

Von Clausewitz schudt zijn hoofd. ‘Nee, een maritiem historicus. Maar hij bestudeert iets wat verrassend veel lijkt op oorlog, namelijk bureaucratie.’

Marie giechelt. ‘Bureaucratie en oorlog? Dat klinkt niet als een veldslag.’

Von Clausewitz neemt een slok wijn en leunt achterover. ‘Maar dat is het misschien wel. Hij beweert dat bureaucratische instellingen, evenals als legers, de neiging hebben te groeien zonder duidelijke noodzaak. Dat een ministerie of een leger zichzelf dus in stand houdt en blijven uitdijen, zelfs als er geen directe dreiging is. Zijn ideeën deden me denken aan de manier waarop legers zichzelf steeds verder uitbreiden, soms zonder strategisch voordeel.’

Marie knikt bedachtzaam. ‘Jij zegt dat oorlog een politiek instrument is. Beweert deze Parkinson dan dat bureaucratie op dezelfde manier een eigen leven gaat leiden?’

Gaat Von Clausewitz zijn inzichten aanpassen

‘Ja, en dat is precies waar ik over wil nadenken. Mijn theorieën zijn gebaseerd op de idee dat oorlog een verlengstuk is van de politiek. Maar wat als Parkinson gelijk heeft en organisaties, inclusief legers, soms groeien zonder rationele overweging, puur omdat ze zichzelf als noodzakelijk zien? Dat zou betekenen dat niet elke oorlog strategisch of politiek zinvol is, maar soms simpelweg het gevolg van een zichzelf voedend systeem.’

Marie kijkt hem peinzend aan. ‘Wil je je manuscript aanpassen?’

Von Clausewitz staart naar de papieren op zijn bureau. ‘Ik weet het nog niet. Maar het gesprek met Parkinson heeft me iets belangrijks laten inzien: misschien is niet elke oorlog een rationeel verlengstuk van de politiek. Soms is het gewoon het resultaat van menselijke neigingen, zoals bureaucratische verspilling.’

Marie glimlacht. ‘Dan moet je opschrijven wat je nu denkt. Want als je dat niet doet, wie weet wat er van je ideeën overblijft als iemand anders ze ordent?’

Von Clausewitz kijkt haar lang aan en knikt dan langzaam. ‘Je hebt gelijk, zoals altijd.’

Aanvullende informatie

• Het boek ‘Zum Kriege’ verscheen vrij snel na het overlijden van Von Clausewitz. Onder de titel ‘Hinterlassenes Werk des Generals Carl von Clausewitz über Krieg und Kriegsführung‘ verscheen is het boek in acht delen uitgegeven. In 1872 kwam er een Engelse uitgave met de titel ‘On War’.
• De wiskundige formule van Northcote Parkinson voor de groei van bureaucratie en ambtenarij: x=(2k^m +P)/n. Hierin is:
  • x – de toename van de bureaucratie (het aantal bureaucraten of administratieve eenheden).
  • k – een constante die de grootte van de organisatie of de uitbreiding van de bureaucratie representeert.
  • m – het aantal nieuwe taken of administratieve verantwoordelijkheden die de organisatie moet uitvoeren.
  • P – de vaste hoeveelheid werk of het aantal bestaande medewerkers dat al actief is in de organisatie.
  • n – de efficiëntie of de verhouding van werk tot de werkelijke output
• De boeken die ik heb van Cyril Northcote Parkinson zijn hooguit tweedehands te koop. Bij Bol.com staan enkele Engelse uitgaven. En ook Boekenwinkeltjes, de verzamelsite van antiquariaten en tweedehands boekenwinkels, heeft voornamelijk Engelse titels.
• Ik las ergens, kan het helaas niet terugvinden, dat het werk van Northcote Parkinson niet serieus zou zijn. Dat kwam volgens de schrijver door de satire. Ik vind die satire juist aantrekkelijk in combinatie met zijn observaties. En ik denk dat het bestuderen van zijn werk nog steeds relevant kan zijn voor grote organisaties als de NAVO, nationale ministeries van Defensie en overheden in het algemeen. En misschien gebruikten Trump en Musk het werk van Parkinson om de bezem, wellicht iets te rigoureus, door de Amerikaanse bureaucratie te halen.

Gebruikte woorden

• Ik gebruik hierboven enkele woorden waar ik even over na moest denken. Een eenvoudiger synoniem zou soms mijn voorkeur hebben. Maar een synoniem dekt niet altijd de(zelfde) lading. Bijvoorbeeld:
  • Ik gebruik ‘bureaucratische structuren’ in plaats van ‘bureaucratische organisaties’. Bij dat laatste hebben de meeste mensen een beeld. Maar er is een nuanceverschil. Bureaucratische structuren verwijst naar de opbouw en werking van bureaucratie binnen een organisatie, zoals hiërarchie, procedures en regels. Terwijl bureaucratische organisaties duidt op het geheel zoals ministeries en grote bedrijven. Bij aandacht voor de interne werking, zoals Parkinson dat had, vind ik ‘structuren beter.
  • Ik gebruik ‘perceptie’ in plaats van ‘waarneming’. Het lijkt een beetje op het bericht over zien en kijken. Waarnemen is het zintuiglijke proces van het opnemen van informatie (zien, horen, voelen, ruiken, proeven). Het is een objectief proces: je ogen nemen licht waar, je oren geluid. Perceptie is het interpreteren van die waarnemingen door de hersenen. Dit is een subjectief proces waarbij onder andere ervaring, verwachtingen en culturele achtergrond een rol kunnen spelen. Twee mensen kunnen eenzelfde schilderij waarnemen, maar de een ziet het als een droevige scène, terwijl de ander het juist een vrolijk tafereel vindt (perceptie).