Wat betekent het als iemand je ‘ongrijpbaar’ noemt? Is het kritiek, een compliment, of een teken dat je buiten de kaders valt? Bas, een vriend van me, hoorde het onlangs van een zakenrelatie: ‘Ik heb je nu vijf keer gesproken, maar je bent ongrijpbaar voor me.’ Bas voelde het als kritiek, maar was dat terecht?

Dat iemand ongrijpbaar wordt gevonden hoeft immers niet per se negatief te zijn. Het kan ook positief zijn of zelfs neutraal. Had Bas er de zakenrelatie naar gevraagd, vroeg ik hem. Dat had hij niet gedaan. Hij had het als negatief opgepakt, wat natuurlijk ook iets zegt over zijn zelfbeeld.

Bas begreep dat de ander moeite had hem te plaatsen. En dat lag dus aan hem, zei hij. Die ander kon geen vat op hem krijgen. Maar wat betekende dat precies? Wat maakt iemand ongrijpbaar? Is dat per se iets negatiefs? En waarom wil iemand dat je grijpbaar bent?

Ongrijpbaar door verwachtingen en etiketten

Ik heb in mijn leven ook wel gehoord dat ik ongrijpbaar was of ben. Daarbij zag ik gelukkig al snel dat het niet mijn probleem was, maar dat van degene die het me zei. Door het gesprek met Bas en mijn eigen ervaringen met mensen die mij ongrijpbaar noemden, kijk ik eens uitgebreider naar dat woord ongrijpbaar.

Vrijwel direct denk ik dan eerst aan een ervaring die ik zelf had op een verjaardag. Mijn moeder zei over mij tegen een andere gast: ‘Ik weet niet precies wat hij doet.’ Er klonk iets van verontschuldiging in haar stem. Later besefte ik waarom: in sociale omgevingen willen mensen graag een duidelijk antwoord hebben op de vraag ‘Wat doet hij?’ Een simpel label als ‘bakker’ of ‘leraar’ is handig. Maar wat als je werk en interesses zich niet in één zin laten vatten?

Ik heb in mijn werkende leven veel verschillende dingen gedaan. Zoals producten ontwikkeld, films geproduceerd, een reclamebureau gerund, boeken geschreven, geproduceerd en/of uitgegeven en veel meer. En binnen die grootheden zat ook allerlei diversiteit. Voor mij was die variatie vanzelfsprekend. Maar voor anderen maakte het me moeilijk te plaatsen. Dat merkte ik bijvoorbeeld in gesprekken. Die bleven vaak hangen bij oude projecten, terwijl ik alweer met iets nieuws bezig was.

Luisteren versus vertellen

Kort na het gesprek met Bas sprak ik Pieter en vertelde hem, overigens zonder Bas te noemen, over ongrijpbaarheid. Pieter, die directeur is geweest bij verschillende organisaties, heeft een andere invalshoek op ‘ongrijpbaar zijn’. Hij vertelde dat sommige mensen vooral verwachten dat je veel deelt. In zakelijke en politieke kringen bijvoorbeeld, waar netwerken draait om informatie-uitwisseling. Door terughoudendheid in het delen van informatie kan iemand al snel als ongrijpbaar worden gezien.

Pieter’s strategie is eenvoudig: veel luisteren, weinig delen. Niet omdat hij geheimzinnig wil zijn, maar omdat hij vertrouwen belangrijker vindt dan transparantie. Dat maakt hem in de ogen van sommigen ongrijpbaar, maar voor hem is het een bewuste keuze.

Pieter merkt dat zijn houding soms ongemakkelijk is voor zijn omgeving. Mensen willen weten waar ze aan toe zijn. Een collega die informatie deelt, zelfs tegen het roddelen aan, voelt vertrouwd. Iemand die minder deelt en wiens koers niet helemaal duidelijk is, kan als lastig of zelfs verdacht worden gezien.

Observatie en roddelen

Persoonlijk dacht ik na het gesprek met Bas terug aan een bijeenkomst met vrienden. Ik had daar een achtergrondschets gegeven van een niet aanwezige vriend. Het verklaarde zijn gedrag. Ik zou die schets ook kunnen geven in aanwezigheid van de vriend. Het was gebaseerd op wat hij me zelf had verteld, aangevuld met mijn observaties en gevolgtrekkingen.

Een ander kwam tijdens die bijeenkomst met allerlei ‘anekdotes’. Die leken soms positief, maar eigenlijk plaatsten ze de niet-aanwezige vriend in een negatief daglicht. Daar maakte ik een opmerking over. Mijn schets was een verhaal over een realiteit die tot begrip moest leiden. De ‘anekdotes’ noemde ik roddelen.

Toen bleek dat de andere aanwezigen die roddels juist fijn vonden. Mensen houden blijkbaar van die verhalen over anderen, die niet aanwezig zijn. Kom je niet met dat soort verhalen dan sta je eigenlijk een klein beetje buiten de groep… en ben je ongrijpbaar.

Ongrijpbaarheid als spiegel

Ongrijpbaarheid zegt dus niet alleen iets over de persoon die zo wordt bestempeld, maar vooral ook over de verwachtingen (en wellicht meer) van de ander. Dat is wat ik, zoals ik hierboven aangaf, al snel ontdekte bij de mensen die mij ongrijpbaar noemden. Wat zoekt iemand als hij wil dat je ‘grijpbaar’ bent? Duidelijkheid? Controle? Een zekere mate van voorspelbaarheid?

Mensen vinden het klaarblijkelijk lastig als iemand niet direct emotioneel of persoonlijk ‘grijpbaar’ is. Iemand die weinig prijsgeeft over wat hij denkt of voelt, kan afstandelijk lijken. En een persoon die weinig meedeelt of niet mee roddelt over anderen kan koud of ongeïnteresseerd worden gevonden. Het kan echter ook betekenen dat hij zorgvuldig is in wat hij deelt, met wie en met welke reden.

Verschillende vormen van ongrijpbaarheid

Ongrijpbaar genoemd worden lijkt dus verklaarbaar, zowel vanuit de ongrijpbare als degene die een ander zo ervaart. Toch blijft het een lastig fenomeen met een brede context.

Er zijn denk ik meerdere manieren waarop iemand als ongrijpbaar kan worden ervaren. Zomaar uit de losse pols enkele typen, waarin wellicht ook overlap zit:

• Strategisch ongrijpbare – iemand zoals Pieter, die bewust luistert en weinig weggeeft. Die daardoor wellicht ongrijpbaar lijkt, maar vooral te vertrouwen is.
• Veelzijdig ongrijpbare – iemand zoals ikzelf, die veel verschillende dingen doet en daardoor moeilijk in één hokje is te plaatsen.
• Introverte ongrijpbare – iemand die minder spraakzaam is en daardoor als mysterieus of afstandelijk over kan komen.
• Ongrijpbare dromer – iemand met veel verhalen, maar zonder een duidelijke lijn in wat hij brengt. chaotische ongrijpbare – iemand die zoveel ideeën en projecten tegelijk heeft dat anderen moeite hebben om te volgen waar hij of zij mee bezig is. Jaja, dat zou ik ook kunnen zijn.
• Diplomatiek ongrijpbare – iemand die zich bewust vaag uitdrukt om conflicten te vermijden of alle opties open te houden. Dit type kwam ik vaak tegen in politiek en management, waar het handig kan zijn om je niet vast te leggen op één standpunt.
• Artistiek ongrijpbare – iemand wiens creativiteit en expressie niet in vaste kaders passen. Denk aan kunstenaars, schrijvers of muzikanten die telkens nieuwe wegen inslaan, waardoor ze moeilijk te voorspellen of te plaatsen zijn.

Is ongrijpbaar zijn een probleem?

Het hangt denk ik af van de situatie of ongrijpbaarheid een probleem is. In sommige gevallen kan het handig zijn duidelijk te communiceren en anderen meer houvast te geven. Dit kan misverstanden en frustraties voorkomen. In andere gevallen is het juist een kracht om niet volledig voorspelbaar te zijn, om flexibel te blijven en niet in een keurslijf te worden gedrukt.

Misschien is de belangrijkste vraag niet, ‘ben ik ongrijpbaar?’. Beter is de vraag, als je er al bewust mee aan de slag wilt, ‘voor wie ben ik ongrijpbaar, en waarom?’ Soms is het goed een beetje terughoudend of zelfs mysterieus te blijven. En soms is het juist waardevol om mensen een inkijkje te geven in hoe je denkt en werkt. Het is een balans, en waarschijnlijk verschilt die balans per persoon en situatie.

En uiteindelijk: als het betekent dat je niet in een eenvoudig hokje past, is dat dan echt een probleem? Misschien is het eerder een teken dat je dingen doet die niet in één woord te vangen zijn. De wereld ontdekken door voor veel open te staan, te experimenteren, nieuwe dingen op te pakken en meer. Ik vind het iets om te koesteren en desnoods ben ik dan maar ongrijpbaar. En ik denk dat in ieder geval Bas het daarmee eens is.

Aanvullende informatie

• Jaren geleden werkte ik aan een project met een zakenrelatie die een rijk verenigingsleven had. Op een dag werd hij in mijn aanwezigheid gebeld. Iemand vertelde hem dat een clubgenoot met vakantie naar Spanje was. De reactie van de relatie was, ‘dat wist ik niet’. Dat zei hij op een manier waarin verontwaardiging klonk over het feit dat hem door die clubgenoot niets over de aanstaande vakantie was verteld. Nadat hij het telefoongesprek beëindigde, bevestigde hij die verontwaardiging. Ik realiseerde me direct dat ik dat controlerende van zo’n clubje onprettig zou vinden. Maar ook dat ik me altijd heb onttrokken aan dat soort clubcontrole. Ik ben meer van het individu.
• De wens te controleren, zoals bedoeld in het voorbeeld van de club, is één van de reden waardoor anderen mij wellicht ongrijpbaar vinden. Een andere reden is zoals ik schreef in ’ík ben geen bakker’. Nog een andere, realiseerde ik me na het gesprek met Bas, is dat ik met onderhanden en toekomstige dingen bezig ben en niet met dingen uit het verleden. Daardoor weleens een opmerking maak over activiteiten uit het verleden, maar vrijwel altijd ter ondersteuning of als voorbeeld bij iets voor de toekomst.
• Een bescheiden deel van mijn activiteiten uit het verleden is terug te vinden onder het kopje ‘oude doos‘.