Gisterenavond ging ik om 23:45 naar bed. Soms doe ik nog even een Sudoku op mijn tablet. Maar nu niet en na dat besluit viel ik vrij snel in slaap. Kort daarna belandde ik in een tijdreis van een droom. Het voelde als een complete miniserie: meerdere scènes, een plot met wendingen, er leek zelfs muziek op de achtergrond te spelen.. Toen ik even wakker werd, was mijn tijdbeleving dat ik minstens drie uur had geslapen. De klok gaf echter 00:15 aan. Een half uur. Nauwelijks genoeg voor een Netflix-aflevering.

Die verwarring herhaalde zich die nacht. Ik werd een paar keer wakker met het gevoel dat er uren verstreken waren. Maar het was steeds maar een fractie van een uur. Tot ik op een gegeven moment juist het idee had dat ik amper had geslapen. Het bleek 5:39 uur. Tijd was aan het spijbelen. Mijn tijdbeleving oftewel mijn interne klok, leek onder invloed van dromen te smelten als een horloge van Salvador Dalí.

Hoe kan dat? Waarom is onze tijdbeleving tijdens de slaap zo grillig? En waarom voelt een droom soms als een episch avontuur, terwijl de wekker amper tikt?

Tijdbeleving tijdens slaap, waarom klopt het niet?

Als we wakker zijn, hebben we een min of meer betrouwbaar gevoel van tijd. Je weet wanneer je een paar minuten naar buiten hebt zitten staren, of wanneer je een uur verdiept was in een boek. Maar in tijdbeleving in dromen is vloeibaar. Je droomt over een complete reis naar Spanje, inclusief vertragingen, gesprekken, zonsondergangen en koffers die zoekraken, en dan blijkt dat het allemaal in vijf minuten heeft plaatsgevonden.

REM-slaap: droomsimulatie op hoge snelheid

Een belangrijk deel van het mysterie speelt zich af tijdens de REM-slaap (Rapid Eye Movement). Dat is de fase waarin we het meest intens dromen. Je hersenen zijn dan bijna net zo actief als overdag. Maar je spieren zijn grotendeels verlamd. In die REM-fase ben je losgekoppeld van de kloktijd. Je beleeft gebeurtenissen, gevoelens, gesprekken soms in een razendsnel tempo, andere keren traag als in een Scandinavische film.

Onderzoek wijst uit dat de duur van een droom in REM vaak wel ongeveer overeenkomt met de werkelijke tijd — maar de inhoud voelt vaak veel langer. Een droom van vijf minuten kan aanvoelen als een halve dag, vooral omdat je brein de “tijd” vult met betekenis en associaties. Het bouwt achteraf een soort verhaalstructuur, inclusief herinneringen aan wat voorafging, wat dan weer extra tijd suggereert. Een beetje zoals een schrijver die een kort hoofdstuk vult met terugblikken en dromen binnen dromen.

Lucide dromen en het meten van droomtijd

Een bekend fenomeen is dat van de ‘lucide droom’. Daarin ben je je bewust dat je droomt. Sommige mensen gebruiken lucide dromen zelfs om tijdbeleving te testen. In experimenten werd lucide dromers gevraagd in hun droom tot 10 te tellen of een bepaalde beweging te maken (zoals een sprong of een handklap). Het bleek dat ze daar in droomtijd ongeveer net zo lang over deden als in het echt.

Maar als de droom een verhaalachtige structuur had, met een setting, emotie, logica (of juist het ontbreken daarvan) , voelde tijdbeleving anders. De lucide dromers dachten dat er veel meer tijd was verstreken. Alsof hun hersenen geen tijd volgden, maar een script.

Ontwaken en de illusie van een lang verhaal

Een andere factor is het moment net voor het wakker worden. Vaak herinneren we ons alleen de laatste droom van een cyclus. Die voelt extra vers, levendig en volledig. Als je wakker wordt uit een droom, lijkt het op het einde van een langere ervaring. Maar dat hoeft het dus niet te zijn. Je hersenen vullen de leegte in. Het is alsof je midden in een film wakker wordt. Je hersenen besluiten dat je de rest ook wel hebt gezien. Dus geven ze je het gevoel dat het hele verhaal al is gepasseerd.

Soms is er ook sprake van micro-waakmomenten. Dat zijn korte onderbrekingen van de slaap die we niet bewust registreren. Ze kunnen seconden tot minuten duren. Iemand noemde dat ooit alsof je daarin een droom ‘downloadde’ en in een zip-bestand comprimeerde. In zo’n micro-waakmoment ben je wellicht één seconde wakker. Maar de tijdbeleving is van een droom die voelt als een hoofdstuk uit je autobiografie.

Waarom onze interne klok faalt in de nacht?

Het idee dat onze tijdbeleving losstaat van de werkelijkheid is natuurlijk niet beperkt tot slaap. Ook overdag kan tijd rekken of krimpen. Denk eens aan dat spannende telefoontje, er leek geen eind aan te komen. Maar het duurde nog geen minuut. Terwijl die middag op een festival voorbij vloog.

Tijdens slaap verliezen we echter bijna alle externe referentiepunten. Geen zonlicht, geen gesprekken, geen klok. Alleen ons interne kompas, en dat is niet altijd even betrouwbaar. In feite is onze subjectieve tijdsbeleving een constructie. Een gok, een reconstructie achteraf, met fragmenten van onze dromen als bewijsstukken.

Dromen als tijdreizen zonder regels

Dus ja, het is goed mogelijk dat ik vannacht in een half uur het gevoel kreeg een hele droomwereld doorlopen te hebben. En het is even normaal dat vier uur slaap als een flits voorbijgaat. Bij tijdbeleving in dromen blijkt ons brein een verhalenverteller, geen stopwatch.

Misschien is dat juist het bijzondere aan slapen en dromen: het doorbreekt onze dagelijkse lineaire tijdsbeleving. Dromen zijn mini-tijdreizen. Soms vooruit, soms zijwaarts en soms achteruit.

Ik vond het verwarrend, maar ook een beetje troostend. Gefrustreerd dacht ik rond 3 uur aan de in korte tijd gebingewatchte serie dromen. Maar met de gedachte ‘tijd is slechts een illusie, slaap gerust verder’, droomde ik nog een klein avontuur dat meerdere uren duurde.