Eergisteren sprak ik met een vriendin over dommigheid. Die bestaat niet uit pure domheid. Maar komt voor uit slordig lezen, oppervlakkig luisteren of gewoon een kortsluiting in het hoofd. Het gesprek begon over een ervaring van mij afgelopen week (zie aanvullende informatie).

De vriendin vertelde daarop dat ze nog geen uur daarvoor een mail kreeg. Ze had een kast op marktplaats gezet met de tekst ‘kast zonder deuren’. In de mail vroeg iemand, ‘kan de kast ook dicht?’. We hebben er even flink om gelachen.

Dommigheid, grap of …

Je zou denken dat het een grap is. Ironie. Tong-in-wang. Maar het was serieus bedoeld. Net als de man die reageerde op de ‘bank met lichte gebruikssporen, niet geschikt voor buiten’. Hij vroeg of de bank waterdicht was. Of de geïnteresseerde in een ‘fietsZADEL, (exclusief fiets)’, met de vraag of de fiets er ook bij zat.

Dit soort vragen tonen geen bewijs van domheid in de klassieke zin. En ze hebben niet van doen met IQ-dalingen of een schoolverlaterssyndroom. Ze komen voort uit iets heel menselijks: we lezen niet goed. We luisteren half. We denken sneller dan we begrijpen. En ons brein maakt soms rare sprongetjes. En we denken niet lang genoeg.

Bestaan domme vragen?

Er wordt weleens gezegd, ‘domme vragen bestaan niet. Maar dat is natuurlijk onzin. Domme vragen bestaan, en ze zijn vaak heerlijk vermakelijk’. Wellicht juist omdat ze zo menselijk zijn.

Het museum dat meldt ‘let op: het museum is op maandag gesloten.’ Ze krijgen een mail met de vraag, ‘wij willen maandag langskomen, is het dan rustig?’

Het receptenblog met een recept voor een bananencake. Bij de reacties de vraag, ‘kun je dit recept ook maken zonder bananen?’

Op Instagram een foto van een duidelijk hoogzwangere vrouw en de tekst, ‘ze is over drie weken uitgerekend’. Vraag als reactie, ‘is ze zwanger?’

Je kunt er om lachen. Nou ja, gniffelen is wellicht beter. Wat het toont dommigheid, niet per se de reactie van iemand die dom is. Leedvermaak dus.

Dommigheid? Of heeft ze geen bananen, maar wel zin in cake?

Taalfouten met charme

Voorheen waren er meerdere tijdschriften met een rubriek dommige taalfouten. Nu is er volgens mij alleen nog Ruggespraak op de achterkant van Onze Taal. Het is de eerste pagina die ik lees als het tijdschrift binnenkomt.

Het zijn taalfouten, wellicht door een gebrek aan taalkennis. Maar ook zinnen ontstaan door niet lang genoeg denken over een tekst, vaak in reclame-uitingen. En ja, bij sommige denk ik ook ‘die hebben ze bedacht voor de grap’. Zoals deze, opgetekend uit de Belgische krant De Morgen: Uroloog Piet Hoebeke waarschuwt: ‘Let op voor websites met beloftes over eredie-pillen die ze niet hard kunnen maken‘

Elke dag kom ik in de krant voorbeelden tegen van zulke dommigheid, vallend onder het kopje ‘tekstuele kortsluiting’. Of inderdaad gebrek aan taalkennis. Soms zijn ze lastig te herkennen. Zoals: De politie zit de daders op de hielen, al lijken ze van de aardbodem verdwenen. Het zijn tegenstrijdige beelden. Want hoe kun je ze op de hielen zitten, terwijl ze er niet zijn.

Horen is nog geen begrijpen

De auditieve variant van het slecht lezen is het slecht luisteren. Op de radio hoor je het regelmatig. Mensen bellen naar een liveprogramma en zijn zó zenuwachtig dat ze niet horen wat er wordt gevraagd.

Presentator, ‘Waarom denkt u dat dit onderwerp belangrijk is?’
Beller, ‘Ja, ik luister altijd graag naar jullie programma.’

Of iemand die belt naar een van de vele radiokwissen, slechts bedoeld om de luisteraar vast te houden. ‘Wat is de hoofdstad van Frankrijk?’, was de vraag. Het vragende antwoord van de beller, ‘Eh… Europa?’.

Zijn het zenuwen, een blackout, of misschien gewoon de menselijke neiging om iets te zeggen… al is het onzin.

Kortsluiting in het hoofd

Wat al deze gevallen gemeen hebben is een soort mentale kortsluiting. Alsof de hersenen het knopje ‘begrijpen’ even overslaan en rechtstreeks springt naar ‘reageren. Óp de radio, bij een live-programma, kan ik me daar iets bij voorstellen. Maar bij teksten in kranten, op reclame-uitingen, in mails naar of reacties op websites?

En ja, daar zitten hilarische momenten tussen. Die van het bananenrecept vind ik leuk. Terwijl het best een serieuze vraag kan zijn, van iemand die hetzelfde recept wil gebruiken voor een perencake. Maar de vraag niet duidelijk stelt.
En de vraag ‘waarom kun je beter geen ketchup op pasta doen?’. Iemand reageert met ‘ik vind dat juist lekker’. Ja leuk, maar dat was de vraag niet.

Menselijke dommigheid

Het is allemaal goed verklaarbaar. We lezen vluchtig. Onze hersenen vullen automatisch dingen aan. We hebben geleerd om snel te scannen, te multitasken en door te scrollen. Maar het nadeel is dat we daardoor ook veel mislezen, informatie missen en het geheel niet begrijpen.

Franka Rolvink Couzy beschrijft het in haar boek ‘Superluisteren‘. Onze hersenen denken vier keer sneller dan we praten. Daardoor vullen we gesprekken teksten vaak razendsnel aan met onze eigen aannames. Dat leidt tot misverstanden. Of tot mensen die vragen of een kast zonder deuren ‘ook dicht kan’.

Dom is niet stom

Er zit troost in bovenstaande soort dommigheid. Want het is niet het soort dom dat gevaarlijk is of kwaadaardig. Het is het soort dommigheid dat je met een glimlach kunt bekijken, omdat je weet dat je het zelf ook doet.

Je leest ‘kast zonder deuren’ en je hersenen maken allerlei associaties gebaseerd op jouw referentiekader of situatie. Ben je net bezig gordijntjes te maken voor een kleinkind. Dan denk je bij ‘kast zonder deuren’ wellicht meteen, ‘dus met gordijntjes?’

Dommigheid op Marktplaats en Facebook

Misschien luisteren we niet dom, maar gewoon op het verkeerde niveau. Couzy onderscheidt vier luisterniveaus, van reactief tot empathisch en ‘superluisterend’. De vriendin met de kast gaf meer voorbeelden van reacties die ze kreeg bij haar plaatsingen op Marktplaats. Daar en op allerlei sociale media lijken de reacties te blijven steken op Couzys niveau 1: reageren zonder echt lezen, laat staan begrijpen.

We zijn allemaal weleens die persoon met de domme vraag of het domme antwoord. De persoon die uitglijdt over een te snel gelezen zin. Of die een vraag stelt waar het antwoord letterlijk in de zin ervoor stond. En gelukkig voor anderen en mij zijn er plekken die dat liefdevol verzamelen.

Zoals de genoemde rubriek Ruggespraak van Onze Taal. Maar ook de website Taalvoutjes en allerlei sommige radioprogramma’s. En de vriendengroepen die, naast geleuter over koffie en eetgedrag, ook screenshots delen met het bijschrift ‘serieus???’

De charme van de blunder

We moeten dommigheid niet veroordelen, maar vieren. Zoals het kind dat zegt, ‘Papa, ik vind jou ouder dan vroeger.’ Of mensen die waarschijnlijk per ongeluk vragen of de ‘volle melk’ ook lactosevrij is. Zie het als ontwapenend. Het herinnert ons eraan dat taal, communicatie en interpretatie geen exacte wetenschap zijn.

De domme vraag, het onnozele antwoord en de onbenullige opmerking zijn niet het bewijs van een dom persoon. Het is het gevolg van een communicatiesysteem waarin snelheid, aannames en afleiding de boventoon voeren. Tragisch wellicht dat het toeneemt doordat mensen minder tijd hebben of nemen. Maar het blijft grappig.

Zachtjes lachen bij dommigheid

Een volgende keer dat iemand mij of de vriendin vraagt of de kast zonder deuren ‘ook dicht kan’ zullen we weer zachtjes lachten. De vriendin zal rustig uitleggen dat de kast niet dicht kan. En ik neem wellicht een screenshot.

Want het is dommigheid die ik graag bewaar en soms deel in mijn vriendengroep. Want dommigheid is niet het einde van de wereld. Het is het begin van een glimlach. En soms zelfs een hopelijk een leuk verhaal.

Aanvullende informatie

• Afgelopen week kreeg ik het verzoek een beoordeling te geven over een verzendhuis. Het begon met een formulier op hun website. Ik moest mijn naam, woonplaats en emailadres invullen in verplichte velden. Daaronder stond ‘Indien u naam en woonplaats invult worden deze getoond’. Indien? Het zijn verplichte velden, er is geen keuze. Dommigheid dus waar ik niet aan mee doe.
• Zie ook het bericht ‘taalfautjes‘ of ‘aanspreekvormen, afhankelijk van de situatie‘ en natuurlijk ‘breinscheet‘