Een paar dagen geleden zag ik een man op de stoep zitten voor de ingang van een opvang voor daklozen. Zijn blik was vaag, zijn houding gelaten. De meeste voorbijgangers liepen met een boogje om hem heen, alsof uitzichtloosheid besmettelijk is. Ik doe dat niet. Soms maak ik een praatje, soms alleen een knikje. Dit keer zei ik niets. Maar terwijl ik langs hem liep, dacht ik ineens: wat als ik hem uitnodigde om samen naar het museum te gaan? Twee straten verderop is het Centraal Museum. Een warme ruimte, rust en kunst. Misschien was dat voor hem, al was het maar voor even, een soort medicijn geweest. Kunst als medicijn.

Die gedachte kwam door een artikel onlangs in het NRC (zie aanvullende informatie). Het bleef hangen terwijl ik verder liep. Niet omdat ik spijt had. Ik kende de man niet, wist niet wat hij nodig had. Maar door het idee van kunst als medicijn. Dat kunst een helende werking kan hebben zag ik de laatste tijd vaker in het nieuws. Niet alleen in het NRC. Kunst als alternatief recept. Niet in overdrachtelijke, maar in letterlijk medische zin.

Van poëzie tegen pijn tot Picasso bij burn-out

In Zwitserland startte onlangs een proef waarbij artsen ‘museumbezoek op recept’ voorschrijven. In de stad Neuchâtel kunnen patiënten met klachten als burn-out, stress of zelfs pre-operatieve angst met een doktersbriefje gratis naar het museum. En het blijft niet bij schilderijen en andere museumkunst. Theaterbezoek en muziekconcerten maken ook onderdeel uit van de experimentele therapieën. De eerste vijfhonderd Zwitserse ‘kunst-recepten’ zijn al uitgeschreven.

Het idee blijkt niet nieuw. In 2018 begon het Montreal Museum of Fine Arts in Canada een vergelijkbaar initiatief. Onderzoek wees daar uit dat museumbezoek een positief effect kan hebben op mensen met eetstoornissen, ADHD en zelfs hartklachten. En in Zuid-Frankrijk werkte een museum samen met een afdeling psychiatrie aan het programma Kunst op Recept. Dichter bij huis pleiten Nederlandse artsen voor muziek na operaties om het herstel te bevorderen.

Kunst activeert, verzacht, verbindt

De gedachte achter dit alles is eenvoudig en intuïtief: kunst raakt. Ik heb zelf niets met gedichten. Maar gedichten kunnen volgens liefhebbers iets verwoorden wat je zelf niet kunt zeggen. Een schilderij of foto kan me wel raken. En muziek geeft me energie, zelfs als ik fysiek uitgeput ben. Dat is precies waarom het werkt. Kunst spreekt tot meer dan alleen het rationele brein. Het appelleert aan emotie, empathie, zingeving.

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bevestigde in 2019 het effect. Regelmatig contact met kunst verlaagt de kans op dementie, vertraagt hersenveroudering en vermindert de effecten van trauma. Dat is nogal wat, zeker in een tijd waarin de zorg zucht onder kosten en personeelstekorten. Misschien is een museumjaarkaart of Rembrandtkaart in het basispakket van de zorgverzekering nog zo gek niet. Dat is overigens geen suggestie van mij; ik kwam het tegen in een van de artikelen over dit onderwerp.

De schoonheid als tijdelijke remedie

Gisteren vroeg ik me af wat een museumbezoek voor die man op de stoep had kunnen betekenen. Even twintig minuten in een zaal met werk van Rietveld of schilderijen van Utrechtse Caravaggisten. Stilte, warmte en wellicht een begeleidende tekst die iets in beweging zet.

Misschien alleen maar even rust, schoonheid, een plek waar niemand iets van hem vraagt. Het is geen wondermiddel, natuurlijk. Kunst lost geen armoede op, geen verslaving, geen dakloosheid. Maar het kan wel, net als een goed gesprek of een kop soep, een moment van menselijkheid bieden. En soms is dat precies wat iemand nodig heeft om niet verder weg te zakken.

Een recept voor de ziel

We leven in een samenleving waarin alles efficiënt, meetbaar en doelmatig moet zijn. Maar misschien zit het echte herstel juist in wat niet te meten is: schoonheid, verwondering, verbinding. Kunst als medicijn vraagt om een andere blik op wat zorg is. En op wat een mens nodig heeft om zich mens te voelen.

Morgen ga ik misschien wél die vraag stellen, aan iemand op de stoep. ‘Heb je zin om mee te gaan naar het museum?’ Niet als hulpverlener, maar als medemens. Gewoon, om samen even iets moois te zien en beleven.

Aanvullende informatie

• François Matarasso schreef veel over kunst als medicijn. Hij inspireerde meerdere onderzoekers. In 2016 schreef hij in een verhaal over kunst en wetenschap, ‘Kunst beperkt zich niet tot rede en experiment. Ze houdt zich ook bezig met emotie en gevoel, contradictie en paradox, onze meervoudige zintuigen en belichaamde kennis. Haar middelen omvatten komedie en ritueel, metafoor, beeldspraak en symbool, geluid en beweging, tijd, ruimte en het lichaam. Tot haar sterke punten behoort het vermogen om dingen te communiceren die we ongearticuleerd aanvoelen, weten zonder het te weten en bang zijn om te zeggen of te denken. Ze is gemakkelijk in het omgaan met ambiguïteit en ontkenning, voelend plezier en verwondering, open vragen en meervoudige antwoorden.’
• Nathalie Bondil van het Montreal Museum of Fine Arts wordt geciteerd in het onderzoek van Tacon en Baker: ‘In de 21e eeuw zal cultuur zijn wat fysieke activiteit in de 20e eeuw was voor de gezondheid‘.
• Ik heb diverse onderzoeken gelezen over kunst en gezondheid. Enkele die me extra opvielen:
  • Een rapport van Stephen Clift over het werk van  François Matarasso. Getiteld ‘Matarasso, F. (2019). A Restless Art: How participation won, and why it matters’ (PDF - 138,02 KB).
  • Drie psychiaters deden onderzoek naar museumbezoek en dementie. Hun conclusie: Het bezoeken door 50+’ers van musea om de paar maanden of vaker geeft een lagere incidentie van dementie. Musea bezoeken kan dus een veelbelovende psychosociale
    activiteit zijn ter ondersteuning van de preventie van dementie (PDF - 220,95 KB).
  • Het rapport uit 2019 van de Wereldgezondheidsorganisatie (PDF - 2,19 MB).
  • Een andere invalshoek dan de kunst hierboven is onderzocht door Taçon en Baker Paul. Zij keken naar cultureel erfgoed en de invloed op menselijk welzijn. Dat lijkt anders dan kunst als medicijn, maar er blijken veel raakvlakken (PDF - 918,20 KB).
  • Al in 2020 werd een rapport gepubliceerd over de effecten van kunst in het Montreal Museum of Fine Arts. Met name op de geestelijke en lichamelijke gezondheid van ouderen die op donderdag naar het museum gingen (PDF - 808,85 KB).
  • Het krantenartikel in de NRC (PDF - 121,45 KB), grotendeels overgenomen uit The Guardian. Dat zich deels baseerde op het onderzoek hierboven.
• Een bijna 80-jarige vriendin van me gaat minimaal een keer per week naar een museum, een muziekuitvoering en een film. Ze heeft een verbazingwekkende gezondheid en geen ouderdomsklachten, zoals vrijwel al haar vriendinnen wel hebben. Cultuur/Kunst als medicijn? Een preventieve?
• Zie berichten over of met ‘kunst’ op deze site