Jordan Peterson vind ik een fascinerende Canadese psycholoog en cultuurcriticus. Waarom? Nou bijvoorbeeld omdat hij enkele jaren geleden werd geweerd van een lezing aan de Universiteit van Amsterdam. En hem dat met dezelfde protesten wellicht ook nu nog zou overkomen. Maar hij staat ook in een uitverkocht Ziggo Dome. Die twee dingen geven al aan hoe polariserend Jordan Peterson is.

Na het lezen van enkele van zijn boeken en artikelen denk ik echter ook dat hij het broodnodige alternatief is voor types als de gebroeders Tate. Of schuilt er achter zijn welsprekendheid een ideologisch fundament dat ook kritisch bekeken moet worden? Na het lezen van het lezenswaardige artikel van Leon Verdonschot in de Nieuwe Revu wilde ik daar toch eens naar kijken. En vanzelfsprekend is dit bericht ook een gevolg van de vele columns, documentaires en overige media die zich uitlaten over (toxische) mannelijkheid en de bedreigende en hopeloze tienerjongens.

De zoektocht naar houvast

Jordan Peterson brak in 2016 door. Hij sprak zich toen fel uit tegen Canadese wetgeving rond genderidentiteit. Het maakte hem in één klap een mediafiguur. Hij werd door velen beschouwd als een verdediger van de vrijheid van meningsuiting. Anderen zagen in hem een reactionaire academicus die progressieve bewegingen onterecht demoniseert.

Het eerste boek dat ik van hem las was ‘12 regels voor het leven’. Ik kocht het op basis van de samenvatting op Bol, zonder de auteur te kennen. Het boek werd een wereldwijde bestseller. Jordan Peterson combineert in het boek psychologie, bijbelverhalen en evolutietheorie tot eenvoudige levensadviezen. Niet per se zinvolle adviezen voor mij. Maar ik herkende daarin wel dingen die ik zelf zou willen zeggen tegen een generatie die opgroeit in een tijd van onzekerheid, prestatiedruk en identiteitsverwarring. En tegen hun ouders.

De mannelijke crisis

Psychiater Esther van Fenema wees recent (zie aanvullende informatie) op het ontbreken van positieve mannelijke rolmodellen. Nu traditionele ideeën over mannelijkheid wegvallen hebben jonge mannen inderdaad weinig voorbeelden om zich mee te identificeren. De voorbeelden zweven rond twee uitersten: de kwetsbaarheid van woke en het machogedrag van Tate-achtigen. Het luchtledige daartussen verklaart voor een deel de aantrekkingskracht van Jordan Peterson.

Statistieken onderstrepen het probleem dat Fenema en andere schetsen: jonge mannen stoppen vaker met school, hebben hogere zelfdodingscijfers en raken vaker verslaafd. Het beeld van “de verwarde man” is een maatschappelijke realiteit. Voor hen zal Petersons oproep tot zelfdiscipline, verantwoordelijkheid en zelfverbetering als een verlossing klinken.

Jordan Peterson niet neutraal, maar ook zeker geen Tate

In de ‘woke’-container wordt Jordan Peterson snel vergeleken met Andrew Tate. Maar Tate verheerlijkt dominantie, rijkdom en vrouwenhaat. Terwijl Peterson juist pleit voor introspectie en zingeving. Maar Peterson is geen ideologisch neutrale denker. Hij is fel in zijn kritiek op feminisme, diversiteitsbeleid en links-progressieve denkkaders. En hij is daarbij vaak generaliseerd. Zo noemt hij feminisme geregeld ‘onderdrukkend voor mannen’. En hij waarschuwt voor een cultuur waarin vrouwen de baas zijn. Daarin zouden jongens geen ruimte meer hebben om jongens te zijn.

Daarmee raakt hij een gevoelige snaar en voedt hij een heimwee en hang naar conservatievere waarden. Jordan Peterson neemt weliswaar afstand van extremen. Maar zijn taalgebruik is vaak dubbelzinnig. Zijn uitspraken worden daardoor gretig opgepakt door allerlei groepen, zoals antifeministische en extreem rechtse.

Het probleem met orde en hiërarchie

Een terugkerend punt van kritiek op Petersons denken is ook de nadruk die hij legt op hiërarchie. Dat ziet hij als iets natuurlijks en onvermijdelijks, waarbij hij in zijn eerste boek verwijst naar kreeften. Hij wekt daarmee de indruk dat maatschappelijke ongelijkheid deels biologisch is bepaald. Volgens critici ontkent hij dan allerlei andere zaken waardoor mensen op achterstand staan.

Bovendien roept zijn pleidooi voor ‘orde’ en traditionele waarden bij critici de vraag op: wiens orde? En tegen welke prijs? Voor sommigen voelt het als een uitnodiging. Bijvoorbeeld om terug te verlangen naar een tijd waarin man-vrouw verhoudingen duidelijk en vastomlijnd waren, met alle uitsluiting en onderdrukking van dien.

Toch niet zomaar wegwuiven

Toch vind ik het te gemakzuchtig Peterson alleen als conservatief schrikfiguur te zien. Juist in een tijd waarin velen roepen wat niet mag of fout is, biedt hij een positieve gedragsaanwijzing. ‘Ga rechtop staan met je schouders naar achteren’, klinkt eenvoudig of beter ‘simpel’. Maar voor jongeren die worstelen met richtingloosheid is de achterliggende gedachte vooral krachtig.

Het succes van Peterson laat vooral zien dat er behoefte is aan zingeving, aan richting, en aan diepere gedachten over levensvragen. Die behoefte verdient serieuze aandacht, ook vanuit de woke-hoek (of lees progressieve hoek). Zolang die aandacht er niet is, blijft Peterson met wellicht te conservatieve opvattingen het gat vullen.

Jordan Peterson, tussen profeet en projectie

Voor mij is Peterson geen held, maar ook geen vijand. Hij is een product van deze tijd en een antwoord op die tijd. Zijn beeld van de omgeving komt, als ik om me heen kijk, overeen met die van mij. In de statements daarover is hij dan echter weer wat te extreem en generalistisch.

Zijn boodschappen, bijvoorbeeld over wat mannelijkheid vandaag (nog) betekent, zijn interessant genoeg om aandacht te geven. Het is aan iedereen persoonlijk daar nuance in aan te brengen, zonder moralisme, zonder spot, maar met échte belangstelling. Alleen zo voorkomen we dat de verwarring omslaat in cynisme of destructie.

Aanvullende informatie

• Esther van Fenema was een van de psychiaters die commentaar gaf over de serie ‘Adolescence’. Ze zegt daarin dat er een gebrek is aan diversiteit aan rolmodellen. Fenema sprak daarover ook bij omroep WNL (Wij Nederland), te zien op youtube.
• Wikipedia-pagina over Jordan Peterson
• Vrijwel alle boeken van Jordan Peterson zijn te koop bij Bol.
• Het artikel van Leon Verdonschot in Nieuwe Revu (pdf). Zie ook het online bericht van Verdonschot over Jordan Peterson op de website van Nieuwe Revu.
• Column van Ozcan Akyol in AD van 24 april 2025 (pdf).
• In de ‘analogie met kreeften’ in het boek ’12 regels voor het leven’ wijst Jordan Peterson op de hiërarchieën, die bij kreeften al honderden miljoenen bestaan. Kreeften vechten met elkaar om territorium en partners, en de winnaar van zo’n gevecht krijgt letterlijk een biochemische boost (zoals verhoogde serotonineniveaus). Daardoor gedraagt hij zich dominanter en ziet er fysiek sterker uit. De verliezer echter wordt onderdaniger, terughoudender en kwetsbaarder voor nieuwe nederlagen. Peterson stelt dat hiërarchieën geen louter menselijke of culturele constructies zijn, maar diepgeworteld in de biologie van dieren, inclusief mensen. Volgens hem is het streven naar orde, structuur en rangorde een evolutionair gegeven.
• Zie ook het bericht ‘De piemelmuis‘, ‘Testosteron en prostaatkanker‘ of ‘je bent helemaal niets‘