Fotografie is een hobby die in een golfbeweging door mijn leven loopt. Afgelopen week zocht ik voor een lezer van dit blog foto’s die ik maakte tijdens een concert van Genesis. Ik bladerde door vele dia’s en negatiefvellen en kreeg een impressie van mijn fotowerk door je jaren. Foto’s die met allerlei camera’s zijn gemaakt.

Soms, bijvoorbeeld de laatste schooldag, met de Agfamatic 2000, een rits-rats camera die juist op de markt kwam met mini-negatieven. De foto’s van popconcerten maakte ik op diverse kleinbeeld dia-materiaal en negatieven in kleur en zwartwit. En voor allerlei andere foto’s gebruikte ik van mini-materiaal tot 6 x 4,5 centimeter. Ik was aangenaam verrast door mijn eigen foto’s. En dat is altijd een goede impuls om weer een golf fotograferen te starten.

Fotografie, kunst en de tijdschriften

Die start begon door weer eens door wat tijdschriften te bladeren. Wat ik overigens altijd ben blijven doen, ook wanneer ik zelf minder fotografeerde. Tijdens het kijken en lezen vroeg ik me af ‘wanneer is fotografie kunst?’. En voor ik die vraag kon beantwoorden zocht ik naar een definitie van kunst.

Ik weet inmiddels dat Einstein gelijk had toen hij zei, ‘bij elk antwoord op een vraag ontstaan tien nieuwe vragen’. Dat mocht mijn niet overkomen bij mijn vraag en de definitie van kunst. Maar vraag je tien mensen wat kunst is, dan krijg je elf antwoorden. Dat lijkt een zwakte, maar wellicht is het de kracht van het begrip. Kunst leeft immers bij de gratie van interpretatie.

Definities van kunst

In de loop van de tijd hebben meerdere mensen geprobeerd het fenomeen kunst in een definitie te vangen. Die zijn uiteindelijk soms gevangen in een tijdgeest, lopen sterk uiteen, maar zijn elk op hun manier bruikbaar. Er zijn er waarschijnlijk meer, maar hier zijn tien definities en hun invalshoek:

• Esthetisch – Kunst is wat mooi is of ontroert, bijvoorbeeld door vorm, kleur, compositie.
• Institutioneel – Kunst is wat door de kunstwereld als kunst wordt erkend.
• Intentioneel – Kunst is wat de maker als kunst bedoelt.
• Functioneel – Kunst is wat iets doet: aanzet tot denken, voelen, handelen.
• Belevingsgericht – Kunst is wat door de toeschouwer als kunst ervaren wordt.
• Historisch-cultureel – Kunst is wat in een bepaalde tijd en cultuur als kunst geldt.
• Communicatief – Kunst is een vorm van expressie en overdracht.
• Experiëntieel – Kunst is wat een intense ervaring oproept.
• Processueel – Kunst zit niet alleen in het object, maar in het maakproces.
• Relationeel – Kunst ontstaat in de interactie tussen mensen.

Elke vorm van kunst past onder meerdere definities, hoewel er waarschijnlijk voorkeursdefinities zijn per vorm. Maar het kan ook onder geen enkele definitie kan vallen … als je er niets bij voelt. En daar is waar het interessant wordt.

Fotografie als kunst: wanneer wel, wanneer niet?

Fotografie was vanaf het begin een twijfelgeval in de kunstwereld. Was het niet gewoon een technische truc en een druk op de knop? De erkenning als kunstvorm kwam pas toen fotografen meer begonnen te doen dan ‘vastleggen’. Toen ze gingen kiezen: standpunt, licht, moment, onderwerp, interpretatie.

Ik herinner me nog dat afdrukken van foto’s duurder begonnen te worden. Halverwege de jaren negentig van de vorige eeuw kocht een bevriend reclameman een foto voor 2500 gulden. De foto had hem geraakt en hij hing de afdruk aan een muur in zijn woonkamer in plaats van een schilderij. Was fotografie kunst geworden?

Fotografie past moeiteloos in veel kunstdefinities

Het is niet moeilijk bij fotografie en vooral fotografen een kunstdefinitie te vinden uit bovenstaand lijstje. De landschappen van Ansel Adams horen zij de esthetische definitie. En de fotografie van Edward Weston past daar ook prima binnen. Cindy Sherman, Diane Arbus, Duane Michals, Saul Leiter, Erik Kessels, Ed van der Elsken en andere fotografen, die ik tijdens mijn studie fotografie ontdekte, kunnen ook allemaal in een of meer definities worden ondergebracht.

Maar maakt het kunnen onderbrengen in een definitie elke foto kunst? En is elke ‘kunstzinnige’ foto betekenisvol?

Gekunsteld of kunstzinnig?

Wat me de laatste jaren opvalt, is de stortvloed aan in scène gezette fotografie. Die vind ik eerder gekunsteld dan kunstzinnig. Iemand met een gekleurde emmer op zijn hoofd, een geit in een badkuip, een vrouw in een jurk van aluminiumfolie op een leeg parkeerterrein. En dat alles aangevuld met een prachtige toelichting over identiteit, vervreemding en andere grote begrippemn.

Het voelt voor mij regelmatig als een beeld dat bedacht is om op te vallen op een beurs of op Instagram. Niet om iets wezenlijks te zeggen. Leuk voor even. Als een visuele woordgrap. Maar snel leeg.

Misschien ben ik streng. Maar ik denk dan toch, dit soort beelden kan iedereen in enkele minuten verzinnen, in honderden variaties. Jij en ik ook. Het idee komt voor de inhoud, de stijl voor de betekenis. Fotografie is dan voornamelijk een spelletje met rekwisieten. En ja, dat kan volgens sommige definities kunst zijn. Maar ik vind het gemakzucht vermomd als diepgang.

Lensfetisjisme en het vergeten van de blik

Naast de te bedachte beelden zie ik het technische fetisjisme, de verering van levenloze dingen. In fototijdschriften struikel ik daarbij over vergelijkingsfoto’s. Daarin wordt vertelt dat lens A net iets meer contrast heeft dan lens B, of hoe scherp een lens de hoeken vastlegd bij diafragma f/2.8. Met foto’s van bakstenen muren, testkaarten en boomtakken tegen een lucht.

Ok, techniek is niet onbelangrijk. Een natuurfotograaf die een bijzondere vogel wil vastleggen, moet kunnen vertrouwen op scherpte en snelheid. En modefotografie stelt andere eisen aan lenzen en licht dan straatfotografie. Maar toch bekruipt me vaak het gevoel dat de blik vergeten wordt. De fotografische blik. Het vermogen om iets te zien en vast te leggen op een manier die raakt, ontregelt, of vragen oproept.

Een technisch perfecte foto van niets blijft een foto van niets. Een korrelig, onscherp, haastig genomen beeld kan kunst zijn, als het binnenkomt bij de kijker.

Fotografie als vragensteller, niet als antwoord

Misschien is dat voor mij een criterium geworden. Goede foto’s zijn geen sluitend statement, maar open vragen. Vragen die bij elke foto opnieuw worden gesteld. Waarom raakt dit mij? Waarom bleef ik hier naar kijken? Wat zie ik eigenlijk? De beste foto’s laten ruimte. Ze dwingen me niet tot bewondering, maar tot betrokkenheid. De fotograaf heeft zijn camera gericht, niet alleen een foto genomen.

Het maakt me dan niet uit of de opname het analoog of digitaal is, met Leica of smartphone genomen, met een plan of uit een impuls. Dan maakt het me zelfs niet uit of het ‘kunst’ heet. Maar als het me stil maakt, laat omkeren, of op ideeën brengt … dan weet ik dat de foto meer is dan een afbeelding.

Ik ben tijdens de wandelingen met de broers weer gaan fotograferen. Ik verwacht dat golf weer enige tijd aanhoudt. Want als iets me weer doet fotograferen, dan is het een verlangen naar beelden die blijven hangen, die vragen stellen, die ik terug zien en bekijken. En misschien is dat wel wanneer fotografie kunst is: dat een foto me vasthoudt, zonder dat ik precies weet waarom.

Aanvullende informatie

• Een technisch perfecte foto van niets blijft een foto van niets. In een krant stond bij het afscheid van investeerder Warren Buffett een van zijn vele oneliners. Het verhaal kan ik niet terugvinden, het kwam neer op: elk getal maal nul is nog steeds nul.
• … het vergeten van de blik. Ooit had ik honderden (film)blikken en een onbedrukt frisdrankblikje vind ik mooi, bijna kunst. Maar hier is ‘blik’ een abstract woord waarin ik allerlei fotografisch kijken vang. Zoals in het oog van de fotograaf, een fotografische visie, een persoonlijke perspectief, zien voorbij het zichtbare en meer.
• Tegenwoordig lees ik foto- en andere tijdschriften vooral via een tijdschriften app. Daarop staan allerlei fototijdschriften, waaronder o.a. Nederlandse fotobladen Focus, Fotografie Magazine, CHIP en Digifoto.
• Enkele foto’s van Genesis op mijn site. Is dat kunst? Ik vind van niet. Het was slechts vastleggen van een popconcert. Ik stond op een gegeven moment in een vak tussen dranghekken, speciaal voor fotografen. Dat ik afdrukte op het moment dat Phil Collins een vinger langs zijn neus veegt heb ik niet bedacht. Het gebeurde en ik drukte op tijd op de ontspanknop. Wel mijn auteursrecht, omdat het geen reproductie is. Maar kunst?
• Achteraf jammer natuurlijk die schoolfoto’s met pocketformaat mini negatieven (13 x17 mm). Maar de Agfamatic 2000 was gewoon een leuke gadget
• In veel discussies botsen bovengenoemde definities van kunst.
  • Laatst was er zo’n discussie over een werk van Italiaanse kunstenaar Maurizio Cattelan. Het was een banaan met ducttape aan de muur geplakt waar een crypto-investeerder 6 miljoen euro betaalde.
  • En een andere discussie die regelmatig terugkomt is of de afbeelden die AI heeft gemaakt kunst zijn. Bijvoorbeeld omdat er geen menselijke maker in de klassieke zin bij betrokken is. Kunst of niet, ik vind de prompt uit mijn tekst goed gelukt: ‘Kun je voor mij een brede foto (16:9) maken van een leeg parkeerterrein met daarop een badkuip met een geit erin, een meisje (in close up) met een groene emmer omgekeerd op haar hoofd en een vrouw (op de achtergrond) in een jurk van aluminiumfolie. (zie header)
• Zie ook het bericht ‘Glimlachen op een foto‘ of ‘HDR, High Dynamic Range‘