Wanneer ik bij vrienden in het dorp eet pak ik na het eten altijd even een Donald Duck. Ze hebben nog een hele stapel oudere exemplaren. Heerlijk. Gisteren las ik er drie uit 2011. Ok, dat is niet zo oud vergeleken met de eerste Donald Duck realiseer ik me. Want binnenkort bestaat de Nederlandse versie van het tijdschrift 75 jaar.

Maar de geschiedenis van Donald Duck is ouder. Het is leuk dat eens te bekijken. En wellicht direct te achterhalen waarom het niet alleen bij jong, maar vooral ook bij ouderen populair is. Laat ik maar beginnen met een inleiding over Walt Disney, de geestelijk vader van Donald Duck.

Walt Disney en de Laugh-O-Gram Films studio

Op Wikipedia staat een geschiedenis van Walt Disney. Maar daar ontbreken, zelfs bij de Engelse versie, enkele interessante details uit de beginjaren. Zoals het gegeven dat hij na terugkomst uit Frankrijk in 1919 bij de Kansas City Film Ad Company ging werken. Daar maakte hij reclame- en instructietekeningen en – filmpjes.

Kort daarna werkte hij tegelijkertijd ook voor Newman Theater. Frank Newman was eigenaar van een belangrijke bioscoop in Kansas City. Hij gaf lokale creatievelingen een kans filmpjes te maken als voorprogramma bij de hoofdfilms. Eén van die filmmakers was Walt Disney. Hij maakte een reeks korte filmpjes onder de serienaam ‘Newman Laugh-O-Grams’. Ze waren gebaseerd op dagelijkse gebeurtenissen in Kansas City. De filmpjes duurden ongeveer 3 minuten en werden niet commercieel verspreid.

In 1922 leverde Disney de filmpjes vanuit zijn eerste eigen studio, die hij ‘Laugh-O-Gram’ noemde. Naast de filmpjes voor Newman, maakte hij daar ook animatiefilmpjes. Ruim een jaar later ging de studio al failliet. Maar hij gebruikte de restanten van zijn failliete studio om de film ‘Alice’s Wonderland’ te maken. Die film werd nog opgenomen in Kansas City, met onder andere animator Ub Iwerks.

Disney naar Hollywood

In 1923 begon Disney in Hollywood samen met zijn broer Roy een nieuwe studio. Hij kon toen nog niet vermoeden dat hij een van de invloedrijkste verhalenvertellers van de 20e eeuw zou worden. Zijn eerste successen waren bescheiden. In opvolging van ‘Alice’s Wonderland’ maakte hij een reeks Alice Comedies. Daarin mixte hij live-action met tekenfilm, waarbij een echt meisje dat door een getekende wereld reist.

Daarna volgde Oswald the Lucky Rabbit, een levendige zwart-witte haas met veel van Mickey’s latere eigenschappen. Maar Disney verloor de rechten op Oswald aan zijn distributeur. Het was een bittere les over auteursrechten. Uit de frustratie erover kwam hij in 1928 met Mickey Mouse, een figuur waar hij wél zeggenschap over hield. De Mickey Mouse filmpjes Steamboat Willie en Plane Crazy brachten hem zijn eerste successen in Hollywood.

De geboorte van Donald Duck

Maar Mickey was toch een beetje te braaf. Naarmate de verhalen complexer werden, was er behoefte aan personages met meer temperament, tekortkomingen en komisch conflict. In 1932 kwam Goofy erbij, een op een Australische dingo gebaseerde antropomorfe hond. Leuk, sullig en goedhartig. Maar de echte tegenpool van Mickey moest nog komen.

Die tegenpool werd Donald Duck. De aanleiding om juist een eend te kiezen lag vooral in de zoektocht naar een cartoonfiguur bij een nieuw stemgeluid. Carl Stalling, de muziekregisseur bij Disney, had een karakter voorgesteld dat zo irritant klonk dat het weer grappig werd. Het irritante stemgeluid kwam van Clarence Nash, die na het vinden van de eend als figuur de bijnaam ‘Ducky’ kreeg. Met Donald Duck was een personage gevonden dat al snel meer aandacht zou trekken dan wie dan ook in het Disney cartoon-universum.

Donald Duck, van driftige eend tot cultureel icoon

Wie aan Donald Duck denkt, ziet een kwikzilverige eend in een matrozenpak, met een stem die klinkt als schorre kip. Hij is klunzig, opvliegend, hartelijk, en vooral herkenbaar. Maar wie een blik werpt op de vroege versies van Donald Duck zou hem bijna niet herkennen. Zijn uiterlijk én karakter zijn in de loop van bijna een eeuw flink veranderd. Tijd dus voor een duik in de geschiedenis van deze beroemde eend.

Het debuut met een lange snavel en een bijrol

Donald Duck zag het levenslicht op 9 juni 1934 in de korte Disney-tekenfilm The Wise Little Hen. In dit verhaaltje weigert Donald, samen met zijn vriend Peter Pig, een hardwerkende kip te helpen met het planten van maïs. Hij wordt daarom uitgesloten van het eten. De rol van Donald is klein, maar opvallend. Vooral zijn stem viel op, ingesproken dus door Clarence “Ducky” Nash. Die stem was een raspende, hoogpiepende kraakstem. Maar die inderdaad direct komisch werkte, zoals Stalling had voorspeld.

In deze eerste versie is Donald nog een stuk hoekiger en slanker dan we hem nu kennen. Zijn snavel is lang, zijn poten dun en zijn bewegingen zenuwachtig. Animator Dick Lundy, die hem vorm gaf, baseerde zijn animatie deels op de energieke stem van Nash. Het personage kreeg daardoor al meteen het gewenste karakter van brutaal, lui, en met een licht arrogante flair. Maar het was nog niet de gelaagde, tragikomische Donald die later zou ontstaan.

De vroege jaren: explosief en onhandig

Na zijn debuut werd Donald steeds vaker ingezet in Disney-films. Eerst vooral in een bijrol naast Mickey Mouse. Maar al snel werd duidelijk dat Donald meer dynamiek en conflict bracht dan de brave Mickey. Terwijl Mickey vaak de held was, mocht Donald falen, boos worden en stuntelen. En dat maakte hem populair.

Vanaf eind jaren dertig begon het uiterlijk van Donald Duck te veranderen. Zijn snavel werd korter, zijn ogen groter, zijn lijf ronder. Hij werd wat vriendelijker en menselijker, zonder zijn temperament te verliezen. Belangrijke animatoren als Fred Moore speelden hierbij een rol. Zij gaven Donald meer expressie en lichaamstaal, waardoor hij geloofwaardiger werd in zijn frustraties en triomfen.

Eerste eigen film

De eerste eigen film waarin Donald Duck verschijnt is ‘Don Donald’ uit januari 1937. Het werd vooraf aangekondigd als een Mickey Mouse film. Donald zou er alleen naast Mickey in figureren zoals in eerder films. Maar de film is duidelijk de eerste van een serie waarin Donald de hoofdrol speelt.

Het is een liefdesverhaal. Donald Duck rijdt erin op een ezel door de woestijn naar zijn vriendin Donna Duck. Daarna ontwikkelen zich in 8 minuten scènes zoals dat gaat in liefdesverhalen: ruzie, afstand nemen, weer bij elkaar komen en bijleggen. Waarna de cyclus weer opnieuw kan beginnen.

De film en het verhaal waren door Disney overigens eerder bedacht voor een film in de serie ‘Silly Symphonies’. Daar zou de hoofdrol worden gespeeld door Little Burro. Maar dat verhaal werd omgewerkt naar Donald Duck. Scènes verschenen later ook in stripvorm.

Een Oscar

Er volgde meer films in de Donald Duck-series. Het lastige daarbij is dat een film soms in een heruitgave anders heet. In bronnen gaat het daardoor nogal eens fout in naamgeving, positie als Disney- of Donaldfilm, jaartallen en dergelijke.

Een opmerkelijke film is echt nog wel leuk om te noemen, ‘Der Fuehrer’s Face’. Disney maakt het in 1943 tijdens de Tweede Wereldoorlog. In deze film gebruikt Disney Donald Duck om het nazi-regime belachelijk te maken. De combinatie van slapstick en maatschappelijke satire werkte wonderwel. Het levert Disney zijn tiende Oscar op in de categorie ‘korte animatiefilms’.

De stripversie: Donald krijgt een wereld

Parallel aan zijn filmcarrière groeide Donald ook uit tot stripfiguur. In juni 1934 verscheen Donald Duck al in het tijdschrift ‘Good Housekeeping’ in een promotie van de film ‘The Wise Little Hen’. Daarna verscheen hij in enkele strips in kranten, maar als bijrol in Mickey Mouse verhalen. En in enkele Mickey Mouse bundels kreeg hij een eigen stripverhaal.

Op 7 februari 1938 begon Al Taliaferro, die Donald al tekende in bijvoorbeeld de Silly Symphony strips, met een dagelijkse Donald Duck-strip in de Miami Daily News. Na de publicatie in deze krant werd de strip snel opgepikt door andere kranten via King Features Syndicate van krantenmagnaat William Randolph Hearst. Binnen korte tijd was Donald Duck een vast onderdeel van de Amerikaanse krantenstrips.

Barks maakt een bezield stripfiguur

Deze strips in de kranten kort voor de Tweede Wereldoorlog introduceerden al veel van de vaste elementen uit Donalds latere wereld. Zijn neefjes Kwik, Kwek en Kwak kwamen er in voor en zijn huisje met tuin. En zijn dagelijkse worstelingen met het leven.

Maar het was Carl Barks die Donald echt een ziel gaf. Barks werkte als striptekenaar voor Disney, aanvankelijk anoniem. Hij schreef en tekende honderden Donald Duck-verhalen voor het Amerikaanse weekblad Four Color Comics. Barks maakte van Donald meer dan een karikatuur. Donald werd een complex personage die vaak driftig was maar ook liefdevol, onhandig maar vasthoudend, soms dom maar altijd met goede bedoelingen.

Barks bedacht ook veel van de figuren die we nu rondom Donald zien, zoals Dagobert Duck, Willie Wortel, de Zware Jongens, Guus Geluk. Hij creëerde Duckstad (Duckburg) als een volwaardige wereld, met politiek, economie en geheimzinnige locaties als het Andes-gebergte of het Verzonken Atlantis. Zijn verhalen waren (zijn) avontuurlijk, grappig en filosofisch tegelijk. En ze worden nog altijd gelezen.

Don Rosa erft Donald Duck

Na 1980 neemt Don Rosa als nieuwe tekenaar het stokje van Carl Barks over. Rosa was een groot bewonderaar van Barks en bouwde verder op diens wereld. Hij schreef onder meer de ‘The Life and Times of Scrooge McDuck’. Daarin reconstrueert hij het leven van Dagobert Duck naar Barks’ verwijzingen.

Bij Rosa is Donald Duck vaak de sidekick, maar ook een tragisch figuur. Hij redt het in de verhalen steeds net niet en leeft in de schaduw van zijn rijke oom en zijn succesvolle neefjes. Rosa’s stijl is gedetailleerder dan dat van zijn voorgangers. Bovendien onderbouwde hij de verhalen historisch en boordevol humor. Dat maakte zijn verhalen vooral in Nederland, Italië en Scandinavië razend populair.

Donald in Nederland met een eigen stem

Het tijdschrift Donald Duck dat ik bij vrienden lees gaat terug tot 1952. Toen verscheen op 25 oktober het Donald Duck Weekblad, dat op heel veel plekken werd verspreid door de bezorgers van het weekblad Margriet overal bezorgd. Het tijdschrift had als doel ‘de vrolijke week voor de jeugd’ te zijn. Maar het groeide uit tot veel meer. Nederlandse scenaristen en tekenaars, zoals Mau Heymans, Bas Heymans, Jan Kruse en Daan Jippes, gaven Donald een eigen stem. Die klonk vaak nog iets sarcastischer en volwassener dan de Amerikaanse versie.

Donald Duck is in Nederland inmiddels zo ingeburgerd dat zelfs volwassenen zoals ik zonder schaamte vertellen dat ze hem nog lezen. En terecht natuurlijk. De Nederlandse Duck-verhalen zijn bijna altijd spitsvondig, maatschappijkritisch en tijdloos. En rondkijkend in mijn omgeving blijkt het Donald Duck Weekblad leesvoer alle generaties.

Het uiterlijk van Donald Duck, een spiegel van de tijd

Over de jaren veranderde Donalds uiterlijk in subtiele stappen. De lange snavel en hoekige vormen van 1934 maakten plaats voor een ronder, menselijker ontwerp. In strips is hij vaak wat molliger dan in animatiefilms. En in sommige versies heeft hij een scheve pet, in andere een piekfijn gestreken matrozenuniform.

Zijn expressie werd steeds gevarieerder. Vanaf de eenvoudige boze blikken bezit hij nu een arsenaal aan gezichtsuitdrukkingen, alles tussen verdriet, razernij en vertedering. Ook zijn wijdbeense, licht achterover hangende loopje, alsof hij het elke dag op wil geven, groeide uit tot een icoon.

Waarom werkt Donald Duck?

Waarom pak ik bij vrienden de Donald Duck, en doe ik dat als jaren ook bij kappers en in wachtkamers? Met andere woorden, wat maakt Donald Duck zo tijdloos? Voor mij waarschijnlijk omdat hij mij vertrouwd is; ik groeide met hem op.

Maar voor anderen en mij wellicht ook omdat hij niet perfect is. Donald is menselijk, ironisch genoeg juist omdat hij géén mens is. Hij is chagrijnig, pechvol, driftig, gierig, naïef, impulsief. Maar kan ook liefdevol, moedig, fantasierijk en loyaal zijn. Hij faalt vaak, maar blijft proberen. In hem herkennen wij als liefhebbers van Donald Duck onszelf.

Een slotgedachte

En als ik dan even voor me uit staar denk ik, Donald Duck is meer dan een stripfiguur of animatiepersonage. Hij is een spiegel, een bundeling van menselijke gebreken en hoop. Een spiegel verpakt in een wijdbeens waggelende eend met een matrozenpet.

Zijn uiterlijk veranderde en zijn wereld groeide, maar zijn essentie bleef. Donald Duck is een eend die worstelt met het leven, en in de herkenbaarheid weet hij velen te raken. En Donald Duck is geen kinderding. Hij is volwassen geworden met ons, of misschien werden wij volwassen met hem.

Aanvullende informatie

• De echte fan van Donald Duck gaat natuurlijk kijken in de encyclopedie, oftewel de Duckipedia. Daarin vind je allerlei historische en actuele informatie over Donald en al zijn familieleden. Het staat op de website van het Donald Duck Weekblad.
• De advertentie ‘met Donald Duck ter promotie van de film ‘The Wise Little Hen’ (pdf).
• Bericht in Margriet 24 oktober 1952 over de eerste uitgave van het weekblad (pdf).
• Wat ik eerder over boeken schreef, geldt ook voor andere materiaal: ik heb de meeste mediale producten die ik noem. Dus heb ik de eerste (en meer) Donald films en de eerste versie van het Donald Duck Weekblad uit 1952, en vanzelfsprekend ook de uitgave die op mijn geboortedag verscheen. Dus als je interesse hebt, stuur maar een berichtje.
• Meerdere boeken van Don Rosa rondom Dagobert Duck bij bol.com
• De afbeelding in de header komt uit de film ‘The Wise Little Hen’ uit 1934.
• Zie ook het bericht ‘Guust Flater 55 jaar‘ of ‘mens-erger-je-niet‘(die heeft een Donald Duck-versie)