Tijdens een zaterdagwandeling vraagt Pieter aan Johan, ‘zijn schuin en scheef hetzelfde?’.

‘Leuk, een taalvraagje’, merk ik direct op, mezelf uitnodigend erover mee te praten. Want in de seconde tussen de vraag en mijn opmerking zie ik het genuanceerde spel tussen beide woorden. Schuin en scheef, ze lijken op elkaar maar ze hebben verschillende betekenis en gebruik.

Er volgt een gesprek waarin we voornamelijk veel voorbeelden geven van het gebruik. Daarin toont zich al wel de nuance. Diezelfde avond vertel ik een vriendin over het gesprek. Zij is taalkundige en legt het verschil etymologisch en vanuit oude talen uit.

Schuin en scheef

Het is in de gesprekken snel duidelijk dat schuin en scheef allebei met een afwijking te maken hebben. Schuin lijkt daarbij een bewuste hoek en scheef een ongewenste afwijking. Daarbij spelen bij schuin woorden als spannend, speels en suggestief. Terwijl bij scheef woorden naar voren komen als wankel, storend en soms zelfs oneerlijk.

Maar scheef kan soms ook mooi zijn of in ieder geval aantrekkelijker. Dan denk ik bijvoorbeeld aan de oude schuttingen die ik zag op het platteland van Engeland en Frankrijk. Die beetje verweerde, met mos bedekte schuttingen pasten bij de oude boerderijen. Een strak in het lood getrokken schutting zou bij zo’n oud, wat vervallen gebouw misstaan.

Schuin is goed, maar scheef liever niet

In het gesprek met de broers kwamen meerdere voorbeelden voorbij die ik schaar onder architectuur. Neem bijvoorbeeld een dak. Daar is het verschil tussen schuin en scheef goed te zien. Een dak hoort schuin te zijn, enigszins hellend onder een bepaalde hoek. Daardoor glijdt regen ervan af.

Bouwde men echter op dat dak een dakkapel dan hoort die rechthoekig te zijn. En achterin even schuin als het dak. Is de dakkapel echter scheef, bijvoorbeeld verzakt en niet evenwijdig aan het dak, dan valt dat direct op. Bovendien heb je dan waarschijnlijk een lekkage.

Schuin is dus een keuze en scheef niet prettig.

Architectuur en de scheve toren van Pisa

Ik noemde al het schuine dak. Maar bij architectuur denk ik vanzelfsprekend ook aan de beroemde scheve toren van Pisa. Het is een mooi voorbeeld voor de uitleg van schuin en scheef. Want de toren was vanzelfsprekend bedoeld recht te staan. Door een of meer oorzaken is het scheef gaan staan. Dat was niet de bedoeling en daarom heet het scheef. En het maakte de toren bijzonder.

Had men direct bij de bouw een schuine toren willen bouwen. Dan hadden de bouwers een betere constructie bedacht om de stabiliteit van het gebouw te garanderen. De toren zou dan echter minder bijzonder zijn en minder toeristen trekken.

Grachtenpanden in Amsterdam

In Amsterdam vind je ook veel huizen waarvan we zeggen dat ze scheef staan. Er zijn inderdaad meerdere grachtenpanden verzakt. Van een aannemer hoorde ik ooit dat het komt door de vroeger gebruikte houten funderingspalen. Door een schommelend grondwaterpeil zouden die palen soms nat zijn en soms droog. Daardoor gingen ze gaan rotten… nou ja, dat verhaal zou de verzakking verklaren.

Maar die scheve panden zijn niet altijd verzakt. Sommige gevels van die panden werden bewust schuin gebouwd, enigszins naar voren hellend. Dat deed men om regen van het houtwerk te laten wel lopen. En om grote meubels gemakkelijker via de gevalhaken naar binnen te hijsen. Schuin gebouwd dus, niet per ongeluk scheef gaan staan.

De broertjes uit de straat

Denkend over schuin en scheef flitst een verjaardag door mijn gedachten. Jaren terug was ik op de verjaardag van tweelingbroers uit mijn straat. Ik kende ze niet heel goed. Tijdens de verjaardag, omringd door familie en vrienden, ontdekte ik dat de broers behoorlijk verschillen.
De oudste zat op het puntje van zijn stoel, zijn hoofd schuin, alsof hij elk woord van zijn oom probeerde te wegen. Af en toe knikte hij langzaam, glimlachte, stelde vragen.

De andere broer was de ondeugende begreep ik al uit de opmerkingen van enkele familieleden. Wellicht zelfs meer dan de ondeugd die we van kinderen soms leuk vinden. Hij drentelde onrustig langs het gezelschap, en snauwde naar een tante toen zij hem vroeg iets aan te geven. Ooms wisselden blikken, een tante verschoof haar stoel. Niemand zei iets, maar ik voelde hoe hij in de ogen van zijn ooms en tantes een scheve schaats reed.

Later leerde ik dat volgens wetenschappelijk onderzoek mensen hun hoofd vaak onbewust enigszins schuin houden als ze geïnteresseerd luisteren Wanneer iemand schuin naar je kijkt, zoals de oudste broer, kan dat inderdaad uit interesse zijn. Die subtiele non-verbale communicatie beschouwen onderzoekers als een teken van betrokkenheid, empathie en nieuwsgierigheid.

Gezichtsuitdrukkingen

In het gesprek met de broers tijdens de zaterdagwandeling kwamen ook gezichtsuitdrukkingen ter sprake. Als iemand een scheef gezicht trekt is er meestal iets niet goed was onze conclusie. Het wordt geassocieerd met pijn, onbegrip of afkeuring.

Iemand kan je echter ook schuin aankijken, niet alleen uit interesse. Afhankelijk van andere zaken, een opgetrokken wenkbrauw of mondhoek, kan het verschillende dingen betekenen. Daarbij denk ik zelf aan de prachtige scène in Monty Phyton, ‘nudge, nudge, wink, wink’; waarbij ik me direct afvraag of die tegenwoordig nog acceptabel is. Het is als bij een schuine mop. Enigszins seksueel dubbelzinnig, ondeugend, maar bedoeld om te lachen binnen bepaald kader. Schuin krijgt dan een knipoog (wink).

De schoonheid van het schuine

Ik kan nog veel meer voorbeelden geven over verschillen tussen schuin en scheef. Bijvoorbeeld over kinderen die alles wat niet recht staat scheef noemen. Pas als ze meetkunde krijgen maken ze een duidelijker onderscheid tussen schuin en scheef. En er zijn ook veel meer voorbeelden van uitdrukkingen en gezegdes met schuin en scheef, dan de enkele die ik hierboven gebruikte.

Maar een leuk voorbeeld wil ik nog even geven. En dat is het schuine in de kunst. Er waren in het verleden kunstenaars die met opzet dingen schuin schilderden. Tegenwoordig zijn die er ook nog, maar daarnaast gebruiken allerlei kunstenaars het schuin plaatsen van objecten om een bepaald effect te creëren.

De schuine ‘Dutch angle’ in fotografie

En dat is er nog de ‘Dutch angle’ in film en fotografie. Het lijkt een term die komt van Nederlandse filmers. Maar het is Duits en werd begin jaren dertig door Engelse filmers verkeerd vertaald (Deutsch naar Dutch).

Bij de ‘Dutch angle’ kantelt een filmer of fotograaf de camera bewust. De schuine hoek geeft een gevoel van spanning en vervreemding. De Engelse regisseur Alfred Hitchcock gebruikte de schuine hoek in veel van zijn films. Bijvoorbeeld in Strangers on a Train uit 1951, The Man Who Knew Too Much uit 1956 en Psycho uit 1960. Ik vermoedde dat hij de camera ook kantelde in Psycho bij de beroemde douche-scène. Maar daar gebruikte hij andere cinematografische technieken, zoals de high-angle shot en contrast tussen licht en donker.

Scheef als protest, kritiek of anti-perfectie

Hierboven schetste ik scheef als een ongelukje, een constructiefout of onbedoelde gebeurtenis. Maar er zijn veel kunstenaars, en ook weer architecten, die scheef met opzet gebruikten. De Zwitserse beeldhouwer Jean Tinguely (1925–1991) bijvoorbeeld maakte bewegende machines die vaak expres scheef, gammel of chaotisch leken. Het was zijn reactie op de opkomende consumptiemaatschappij en het geloof in de maakbaarheid van de wereld.

De Canadese architect Frank Gehry (1929- ) experimenteerde veel met vormen. Meerdere van zijn gebouwen lijken uit het lood, verwrongen of geknakt. Hij gebruikte de scheve lijn als breuk met het modernisme, waarin men van strak en symmetrisch hield

En de Oostenrijkse kunstenaar Erwin Wurm (1954 – ) toont in zijn werk mensen in ongewone houdingen, vaak scheefstand. Hij bedoelt het als humoristisch, maar ook als kritiek op hoe mensen zich druk maken over hun eigen lichaam en die van anderen.

Etymologische achtergrond van schuin en scheef

Oh ja, de vriendin met haar etymologische uitleg. De taalkundige oorsprong van scheef is het oudst. Het gaat terug naar het Middelnederlandse woord scheyff. Verder heb ik het idee dat de etymologen het zelf niet helemaal weten. Die indruk krijg ik vooral bij de etymologiebank, die schuin en scheef in hetzelfde lemma behandelen.

De vriendin, met een Griekse en Latijnse achtergrond die verder gaat dan middelbare schoollesjes, doet een poging de woorden schuin en scheef te vervoegen vanuit verschillende oude talen. Maar ze geeft toe, het is lastig.

Het is me wel duidelijk geworden dat het woord schuin jonger is. Dat blijkt uit het terugvinden van verwijzingen naar schuin en scheef in oude teksten. Daarbij gaat het om het verschil in betekenissen en vooral de lading. Schuin is bewust en heeft niet de negatieve lading die het scheef wel heeft.

Uitdrukkingen en gezegde

Toch leuk om even een tabelletje te maken van enkele uitdrukkingen en gezegdes met schuin en scheef.

Aanvullende informatie

• Onze eigen Nederlandse kunstenaar Maurits Escher is wellicht het leukste voorbeeld van schuin en scheef. Hij maakte tekeningen en schilderijen waarin dingen soms scheef lijken, terwijl het schuin is. En omgekeerd. Zijn motieven spelen met ons gevoel van evenwicht en perspectief.
• De Nederlandse schrijver Bertus Aafjes schreef het boek ‘mijn ogen staan scheef’. Hij vertelt daarin diverse verhalen over Japan.
• Dat doet me vanwege de titel denken aan de ogen van Aziaten, staan die schuin of scheef? Die vraag wordt door mensen op beide manieren gesteld. In werkelijkheid hebben ze een huidplooi die het ooglid gedeeltelijk bedekt. Dat geeft de indruk dat de ogen schuin staan… of scheef?
• Het schuin bouwen van gevels bij Amsterdamse grachtenpanden wordt ‘op vlucht’ genoemd. Er waren zelfs weten waarin stond hoe ver een gevel naar voren mocht hellen.
• Van de scène ‘nudge, nudge’ van Monty Phyton zijn meerdere versies gemaakt. Die zijn o.a. te zien op youtube. De uitdrukking ‘nudge, nudge’ (= lichte tick met de elleboog tegen een ander persoon), eventueel met de toevoeging ‘wink, wink’ (=knipoog) wordt gebruikt als je wilt suggereren dat er een seksuele betekenis zit in iets dat je net hebt gezegd.

Het hoofd schuin houden

• Meerdere wetenschappers keken naar het schuin gehouden hoofd als onderdeel van onderzoek naar lichaamstaal. Bill Acheson, ruim twintig jaar verbonden aan de Universiteit van Pittsburgh, ontdekte dat een lichte hoofddraai naar schuin wordt gezien als teken van goed luisteren. Dat gebeurde bij een onderzoek waar hij deelnemers foto’s toonde zien van een vrouw met het hoofd recht of schuin gehouden. Vrouwen merkten dat overigens meer op dan mannen.
• Een specifiek onderzoek naar het schuin houden van het hoofd is ‘I Mean You Can Stop. I Already Understand You – Head Tilts during Conversations’ van Ismail en Syahputri uit 2022 (PDF - 916,37 KB)
• Er zit ook een andere kant aan de ontdekking. Bij fotografen die het effect van het schuine hoofd willen gebruiken gaat het vaak verkeerd. Overmatig of onnatuurlijk kantelen van het hoofd wordt dan als onecht of overdreven ervaren. Het schuine hoofd is wat Paul Ekman (1934- ) wellicht ‘non-verbal leakage’ zou noemen. Het gebeurt spontaan (onbewust) en dat merkt een gesprekspartner bewust of onbewust op.

Zie ook het bericht ‘dagdieverij‘ of ‘vervormde woorden lezen‘