Medewerkers van het Rijksmuseum ontdekten een condoom uit 1830, bedrukt met een erotische illustratie. Het lag achteloos verstopt tussen duizenden kavels bij veilinghuis Bubb Kuyper in Haarlem. Het condoom, waarschijnlijk gemaakt van de blinde darm van een geit, schaap of koe, toont een non met gespreide benen tegenover drie opgewonden geestelijken.

Eronder staat in sierlijk Frans: Voilà, mon choix. Is dat een ode aan de keuzevrijheid, of een zucht van berusting, zich onderwerpen aan een hogere macht? Kunsthistorici mogen zich eraan vertillen, het publiek mag straks vooral kijken. In een vitrine, naar wellicht het begin van een nieuwe collectie. Vooralsnog het ene condoom samen met wat andere erotische voorwerpen.

Condoom, van visblaas tot rubber

Maar hoe komt het dat er in de 19e eeuw überhaupt prenten op condooms werden gedrukt? Wanneer begon dat plaatsen van illustraties? En hoe ontwikkelde het condoom zich van medische noodzaak via protectie tot museaal object?

Condooms zijn al oud. Mogelijk ouder dan de meeste godsdiensten. In oude Egyptische graven zijn muurschilderingen gevonden die wijzen op beschermende omhulsels bij seksuele handelingen. Het is niet duidelijk of het daarbij ging om anticonceptie, rituele reinheid of bescherming tegen ziekten.

De geschreven geschiedenis begint pas veel later, in de late middeleeuwen. Daarin staat dat linnen hoesjes worden gebruikt als bescherming tegen syfilis, een ziekte die destijds door Europa raasde.

Vulkanisatie, rubber en latex

Pas na de ontdekking in 1839 van het vulkaniseren, dat rubber elastisch en duurzaam maakt, verschijnen er rubberen condooms op de markt. Tot die tijd waren ze gemaakt van dierlijke membranen, zoals varkensblazen, vissenhuid, linnen met was en blinde darm. Herbruikbaar, niet erg comfortabel en zonder keurmerk.

Het doel was toen ook zelden anticonceptie. Het ging vooral om bescherming tegen soa’s, en dan vooral syfilis. De kerk had immers zo haar eigen ideeën. Seks moest niet leuk zijn, maar beheersbaar zijn. Condooms werden daardoor zelden openlijk verkocht. Het bestaan was een publiek geheim.

Illustratie op een condoom?

Naast het verborgen condoom was er een andere categorie condooms. Het waren luxe exemplaren voorzien van illustraties, slogans of zelfs satirische scènes. Ze werden meestal verkocht in of rond bordelen. Het condoom uit de collectie van het Rijksmuseum behoort duidelijk tot die laatste categorie.

De afbeelding op het condoom was technisch een ets, een afbeelding in metaal gegraveerd en afgedrukt op een oppervlak. Als afbeelding op een condoom verwijst het niet alleen naar erotische fantasieën Maar ook naar klassieke kunstgeschiedenis. Zoals naar het prachtige verhaal uit de Griekse mythologie, het Oordeel van Paris.

Condoom met satire en een knipoog

Zo’n verwijzing was er meestal een met een knipoog (wink, wink). De illustrator nam, al dan niet in opdracht, zowel de seksuele moraal als religie op de korrel. De keuze voor een non en geestelijken was daarbij geen toeval. Het celibaat werd vaker bespot in satirische prenten uit die tijd. Evenals seksuele hypocrisie in het algemeen.

Het condoom fungeerde daarbij als drager voor spot, ironie en wellicht zelfs activisme. Het condoom was een subversief voorwerp dat alles tegelijk was. Een genotmiddel, statement, souvenir, en vooral geheim.

Een nieuwe categorie in het museum

Wat doet een museum met een condoom? De meeste dragers van afbeeldingen in het museum zijn van papier of linnen, en soms hout of ivoor. Maar een condoom? Het Rijksmuseum gaat het woord ‘condoom’ toevoegen aan de database van zijn collectie. Wellicht start het museum daarmee een categorie met bijzondere aandacht voor lichamelijkheid, seksualiteit en het dagelijks leven. Als onderdeel natuurlijk van onze kunst- en cultuurgeschiedenis. Of wellicht gaat men wel een verzameling beginnen van condooms door de eeuwen.

Maar het is ook een correctie. Vroeger heette bordelen ‘salons. Seksuele handelingen op condooms en andere prenten werden omschreven als ‘man en vrouw in theater. Tegenwoordig kiest men voor duidelijker benoeming, het geven van context en vooral openheid. Dat is prettig in een tijd dat de samenleving weer preutser wordt. In een tijd waarin mensen worden veroordeeld om dingen die ze deden en zeiden in een verleden met een heel andere ‘tijdgeest’.

De evolutie van schaamte

Dat het condoom in de 21e eeuw zijn weg vindt naar een museum, zegt veel over de veranderende omgang met schaamte. In de 19e eeuw was seksuele voorlichting een taboe. In de eeuw daarna een onderwerp voor docenten met linialen en rode oortjes. En nu komt er een vitrine met een 200 jaar oud condoom van varkensblaas of blinde darm op ooghoogte.

In reclames en verpakkingsdesign was het condoom al geëvolueerd. Van apothekerszakje onder de toonbank naar kleurrijk karton met grapjes, glow-in-the-dark, vegan, superdun, extra dik, zijdezacht, met vleugje munt. Hoewel de reclames de laatste tijd weer wat naar de achtergrond zijn verdwenen.

Illustraties op condooms zie je echter niet meer. De satirische ets, zoals op het 19e-eeuwse condoom, is verdwenen Hooguit, ook al zag ik dat zelf nooit, is een tekst of illustratie op een condoom tegenwoordig een commerciële boodschap. Nu dan wellicht alleen nog de naam van een fabrikant.

Maar wie weet is het binnenkort een waarschuwing zoals op pakjes sigaretten. In een tijd waarin dwazen president kunnen worden weet je het immers nooit. In de praktijk zal het condoom dan waarschijnlijk weer in een verborgen laatje worden bewaard, met de seksuele hypocrisie die daarbij hoort.

Van bordelen naar blockchain

De huidige teruggang naar preutsheid roept wel de interessante vraag op wat de toekomst zal zijn van het condoom. Even zag het er naar uit dat het een cultureel voorwerp zou kunnen worden. Het condoom bijvoorbeeld als NFT-object, digitaal vastgelegd met een unieke print van een kunstenaar? Of een biologisch afbreekbaar condoom met ingebouwde warmtesensoren en GPS-tracking. Het zou leuk zijn als uitbreiding van de verzameling van het Rijksmuseum.

Dat ze over enkele jaren een expositie organiseren met condooms van 3000 v. Christus tot 2030. Aangevuld met allerlei vibratorontwerpen, menstruatiecups, testosteronpleisters en andere gebruiksvoorwerpen rond lichamelijk leven. Een overzicht van de vermenging van vorm, functie en betekenis.

Waarbij het condoom een gebruiksvoorwerp is. Maar ook een cultureel knooppunt. Een voorwerp dat raakt aan angst en begeerte, aan moraal en medisch pragmatisme, aan schaamte en emancipatie. Het feit dat je op zo’n voorwerp een ets kunt drukken, dat 200 jaar later in een museum komt, zegt alles over onze fantasie.

Aanvullende informatie

• Ik denk nog weleens terug aan hoe ik in mijn leven dingen leerde. Zoals aan mijn eerste condoom ervaringen. Het meisje wilde dat ik een condoom gebruikte. Na de daad legde ik het netjes opgevouwen naast het bed. Dat deed ik ook enkele dagen later na een tweede contact. Na het derde gebruik van een condoom zei ze, ‘leg er maar een knoop in’. Van nette condoomgebruiker werd ik een praktische, maar geen liefhebber.
• In het artikel in het AD over het condoom van het Rijksmuseum verwijst een conservator naar een onderzoek van Joyce Zelen. Dat is waarschijnlijk deze uit 2018, ‘Liberine Bad Boy – portrait with a prostitute’ (pdf)
• Adrian Mindel schreef het boek ‘Condoms’ over de productie en het gebruik van condooms wereldwijd. Hij bespreekt het gebruik ervan in de preventie van seksueel overdraagbare aandoeningen. Maar ook de noodzaak van sociale marketing om de bevolking wereldwijd te overtuigen van de noodzaak van het gebruik van condooms. Veel van zijn gepubliceerde onderzoek is te vinden op Researchgate.
• Een kort rapport uit 1993 over de geschiedenis van het condoom van H. Youssef, met daarin ook een reactie van M. M. Dooley (pdf). Er zijn vele van dit soort rapporten te vinden.
• Een rapport waar door meerdere onderzoekers naar wordt verwezen is ‘In condoms we trust – to each, one’s own’ van Lindsay Edouard uit  2006 (pdf).
• Oh ja, het bericht over de ontdekking en aankoop van het condoom door het Rijksmuseum. Deze is uit het AD (pdf).
• De foto in de header is een reproductiefoto van het Rijksmuseum en gemaakt door Albertine Dijkema.