In de interessante documentaire ‘In search of greatness’ is Pele aan het woord. Hij vertelt dat Garrincha een betere voetballer was dan hij. Garrincha? Ik heb nog nooit van hem gehoord. Bij de gebruikelijke bronnen vorm ik me een beeld van de voetballer en diens leven.

Op youtube staat een documentaire uit 1963, ‘Garrincha, ‘Alegria do Povo’. De film van Joaquim Pedro de Andrade bevat zelden vertoonde zwartwit beelden. Ik ga uiteindelijk ook even bij Robert-Jan langs. Hij heeft een ongekend uitgebreide verzameling boeken over en rond voetbal. Daarin vind ik het boek ‘Garrincha: Estrela Solitária’ uit 1995. Het is een biografie geschreven door Ruy Castro, wellicht de beste Braziliaanse schrijver van biografieën.

Garrincha

Garrincha werd geboren als Manuel Francisco dos Santos in 1933, in het stadje Pau Grande (= grote stok). Zijn benen stonden krom en het ene been zes centimeter korter dan het andere. Elke sportarts zou hem hebben afgeraden om te gaan voetballen. Maar het tegendeel gebeurde: juist dankzij die lichamelijke asymmetrie ontwikkelde hij een dribbel die geen verdediger kon volgen.

Sommige tegenstanders zeiden achteraf: ‘Ik wist wat hij ging doen, maar mijn benen luisterden niet.’ Of ‘Garrincha passeerde je niet, hij danste je voorbij.’ En deze, ‘Hij was als een jazzmuzikant die nooit dezelfde solo speelde.’ Garrincha was inderdaad onvoorspelbaar, frivool en soms zinloos, maar altijd met flair. Het is te zien in de documentaire met de zwartwit beelden.

Spelplezier als levensdoel

Wat Garrincha uitzonderlijk maakte, lees ik in het boek van Castro, was zijn totale onverschilligheid voor het grotere plan. Hij wist vaak niet eens tegen wie Brazilië speelde. Tijdens het WK van 1958 in Zweden vroeg hij vlak voor de halve finale: “Wie zijn die blauwe eigenlijk?” Dat bedoelde hij serieus. Tactiek? Strategie? Tabellen? Het interesseerde hem niet. Hij wilde gewoon spelen. En dribbelen. En lachen.

Soms, als hij zijn directe tegenstander al had gepasseerd, keerde hij terug om het nóg een keer te doen. Het was alsof hij wilde zeggen: ‘Je hebt het vast gemist, ik doe het nog wel een keer.’ Het irriteerde zijn coaches, maar het publiek vond het prachtig. Garrincha speelde elke dag voetbal alsof hij het net had ontdekt. Niet als werk, maar als spel. Als een kind dat in de regen een bal trapt tegen een muur en zich koning waant.

Garrincha, een man van het volk

Het was de waarin Pelé zijn gezicht aan allerlei producten leende en zich door staatshoofden liet ontvangen. Garrincha echter bleef geworteld in de modder van zijn geboortegrond. Hij was de held van de sloppenwijken, de Alegria do Povo (= de vreugde van het volk). Niet omdat hij won, maar omdat hij deed wat zij nooit mochten: vrijheid voelen, midden op het wereldtoneel.

Waar Pelé een voorbeeld werd, werd Garrincha een spiegel. Een spiegel van imperfectie, van plezier, van menselijkheid. Hij was de ongekroonde clown van het circus, de hofnar die alle koningen te slim af was.

Lachen op het randje van de afgrond

Diezelfde onschuld die hem op het veld ongrijpbaar maakte, werd zijn val buiten het stadion. Garrincha leefde impulsief, zonder rem. Hij dronk veel en reed dan auto, ook als dat niet kon. Garrincha maakte kinderen bij meerdere vrouwen, vaak zonder zich bewust te zijn van de gevolgen. Zijn bekendste liefdesrelatie, met de zangeres Elza Soares, was een orkaan van passie, geweld, roem en verdriet.

Toen hij op 49-jarige leeftijd overleed, was hij blut, ziek en vergeten door de meesten. Alleen in de kroegen van Rio fluisterden ze zijn naam nog. En de kinderen van Pau Grande bleven over hem vertellen. Alsof hij een mythisch figuur was die uit het niets was gekomen en net zo plotseling weer was verdwenen.

Garrincha en de straat

Garrincha’s grootste erfenis zal volgens Pele en Castro niet in bekers of statistieken zitten, maar in de gedachte dat voetbal ook een vorm van poëzie kan zijn. Garrincha was geen manager, geen merk, geen machine. Hij was een vloeiende, improviserende ziel die wegrende van volwassenheid alsof het een verdediger was.

In Garrincha leefde het Braziliaanse begrip malandragem (= bedrog). Hij was de slimme slungel, de sluwe charmeur, de rebel met een knipoog. Zijn dribbels waren mini-opstanden tegen orde en controle. Misschien is dat waarom hij nu nog zo tot de verbeelding spreekt, in een tijd waarin alles meetbaar en maakbaar lijkt. Hij was de uitzondering. De kras in de plaat die de muziek beter maakt.

En nu?

Garrincha zou niet passen in het moderne voetbal. Niet in de sportschool, niet in het systeemplan, niet in de data-analyse. Hij moet blijven waar hij thuishoort, in de herinnering aan wat voetbal ooit ook was. Of wat het misschien nog even kan zijn. Op een verlaten pleintje of grasveldje zoals vroeger, met een halfzachte bal, twee jassen als doel en ongedwongen plezier.

Aanvullende informatie

• Garrincha betekent ‘kleine vogeltje’, een bijnaam die Manuel dos Santos kreeg van zijn zus.
• De documentaire ‘Garrincha, Alegria do Povo‘ op Youtube
• Pele beschouwt Garrincha als een groot talent en een fenomenale speler. Hij zegt dat Garrincha destijds gevaarlijker was dan hijzelf en een fenomeen dat in staat was pure magie te creëren. Volgens Pele was Garrincha een van de beste Braziliaanse voetballers ooit.
• In Zweden woont Ulf Lindberg, een buitenechtelijke zoon van Garrincha. Het gevolg van een onenightstand in 1958. In dat jaar organiseerde Zweden het Wereldkampioenschap Voetbal en werd Brazilië wereldkampioen.
• Robert-Jan vond het goed dat ik zijn exemplaar van het boek ‘Garrincha: Estrela Solitária’ uit elkaar sneed. Ik digitaliseerde het en legde de tekst (Braziliaans Portugees) voor aan Google Translate. In het begin van hoofdstuk 2 staat dat mensen die Garrincha geen Manuel noemden hem ‘Camisinha’ noemde. Google vertaalt dat naar ‘condoom’. Camisinha is inderdaad straattaal voor condoom. Maar Camisinha betekent letterlijk ‘klein hemdje’ of ‘truitje’. Die vertaling lijkt me waarschijnlijker. Hij liep volgens het boek van Castro als baby of kind dag en nacht rond met hetzelfde slobberende truitje, nat van de speen die aan een touwtje bungelde, met afzakkende korte broek en zijn navel bloot.
• Een nieuwer boek van Ruy Castro over Garrincha bij bol.com