Op kantoor zette ik koffie in het keukentje. Terwijl ik naar het bureau liep riep ik naar een collega, ‘wil je je koffie hier of daar?’. ‘Doe maar hier’, antwoordde hij. ‘Hier voor jou of voor mij?’, was mijn volgende vraag.

Het leuke aan ‘hier’ en ‘daar’ is dat ze pas betekenis krijgen in relatie tot degene die ze uitspreekt. Voor mij is ‘hier’ waar ik ben, voor jou misschien juist ‘daar’. Een vriendin belde en zei ‘Ik sta hier op je te wachten’. Natuurlijk begreep ik direct wat ze bedoelde, zonder dat ik haar zag of wist waar ze stond. In gedachten zag ik haar daar staan, ik hoefde alleen nog te horen waar dat precies was.

Hier of daar

Soms is taal dus wonderlijk helder ondanks de verwarring. Of helder dankzij het gedeelde besef dat woorden als ‘hier’, ‘nu’ en ‘ik’ voortdurend van eigenaar wisselen. In die zin is ‘hier of daar’ eigenlijk geen echte tegenstelling, maar een dans van standpunten. Of zoals een filosoof het zou zeggen: de waarheid ligt in het midden. Of was het ons koffiekeukentje?

Mijn collega en ik realiseerden ons beiden dat er een grap zit in de vraag. Mijn hier was zijn daar. En andersom. Het zijn woorden, hoorde ik later, die deïctisch worden genoemd. Dat zijn woorden waarvan de betekenis afhangt van tijd, plaats en spreker. Het komt van het Griekse deixis dat zoiets betekent als ‘wijzen’ of ‘aanwijzing’.

Hier of daar en meer

Nadat we waren uitgelachen over de verwarring rond hier en daar, dronken we de koffie hier, vanuit mijn gezichtspunt gezien. Dat ‘hier of daar’ bij het koffie serveren bleef er daarna nog lange tijd in op kantoor.

Er zijn meer van die uitdrukkingen waarin plaats of toestand verwarring zaaien. Zoals ‘open en dicht’ of ‘voor en achter’.

Open en dicht

Een bekend voorbeeld van open of dicht is natuurlijk de brug. Stond de brug open, dan stond waarschijnlijk ook de wekker stil en was er een lekke band. Als iets open is kun je erdoor. Maar bij een open brug moeten de auto, fietser en anderen wachten. Open betekent dus eigenlijk ‘gesloten voor verkeer’. Hoewel de schipper daar natuurlijk anders over denkt.

Zelfs wanneer we weten hoe het zit zorgt ‘de brug is open’ toch telkens weer even voor verwarring. Charmante verwarring over die wonderlijke vehikels van communicatie. Die vaak wat sjeu geeft aan een alledaags gesprek. Jus? Nee sjeu, zwier, een eigen karakter.

Voor en achter

Voor en achter blijf ik altijd bijzonder vinden en aanleiding tot grappen. Bijvoorbeeld als ik iemand aan de telefoon heb die vraagt ‘zit je achter de computer?’. Dan beantwoord ik dat bijvoorbeeld met, ‘Nee, ik zit voor de computer. Momenteel heb ik daarachter niet te zoeken. Tussen al die kabels en draden’.

De achterkant is immers de zijde waar de netspanningskabel zit en vaak ook de USB-poortjes, de netwerkkabel en meer. Dat betekent dat de andere kant de voorkant is. De kant met het toetsenbord en waar vandaan je op de monitor kijkt. Bijzonder is dan weer dat we bij de televisie wel voor zitten, ‘ík zit voor de televisie’.

Evolutie van taal

Een deel van de verklaring van dit soms onlogische taalgebruik ligt in de evolutie van taal. Door allerlei omstandigheden verschuiven de betekenissen van woorden en uitdrukkingen. De letterlijke betekenis kan veranderen door culturele, sociale en technologische ontwikkelingen. Daarbij kan de vroege betekenis vervagen en de nieuwe, vaak overdrachtelijke of figuurlijke, betekenis versterken.

Bij open en dicht lag de oorspronkelijk betekenis bij de fysieke barrière die een doorgang versperde. Een slagboom hield je tegen, tenzij het open stond. En een schip kon alleen verder bij een open brug. Toen de focus in het verkeer verschoof van schepen naar alle andere verkeer bleef de term open hangen. Maar tot het wegverkeer kreeg het een omgekeerde betekenis.

Voor en achter is metonymie

Bij ‘voor en achter’ kwam ik weer een woord tegen, metonymie. Ik gebruikte het al eens bij een bericht over hypallage. Bij metonymie duidt je iets aan met een naam die er nauw mee verbonden is. Dat zou een verklaring zijn voor ‘achter de computer’. We beschouwen, met name een desktop computer, als een geheel. De belangrijkste onderdelen bevinden zich achter de computer. Niet alleen de al genoemde kabels, maar ook de verbinding met de monitor en vaak ook de kabeltjes van de muis en het toetsenbord.

De computer is meer dan het toetsenbord, de muis en de monitor waarmee we voornamelijk werken. Het is een complex geheel. Door te zeggen dat we ‘achter de computer’ zitten benadrukken we de interactie met die bijzondere machine. Nou ja, een verklaring… voor wat het waard is.

Meer bijzonder taalgebruik

Als een kantoorgenoot of ik dan koffie serveer komt, zoals ik al schreef, het hier of daar als grap regelmatig terug. Dat verleidt ons soms meer taalkundige eigenaardigheden te zoeken of bespreken. Ze zijn er in allerlei vormen: groot, klein, diepzinnig, verstopt en meer.

Opbellen is er zo eentje. In feite was het vroeger, iemand aanroepen via de telefoon. En het gras maaien? Het gras wordt niet gemaaid, dat was immer de zwaaibeweging waarmee men vroeger handmatig met een mes over het gewas scheerde. Een maaimachine heeft messen die het gras snijden.

Downloaden

Nog een bijzondere is downloaden, oftewel ‘naar beneden laden’. Wellicht is zelfs uploaden nog vreemder. Bij het naar beneden laden zie ik Amsterdamse pakhuizen waar nog van die haken bij het dak zitten. Daar werden dozen naar beneden getakeld en op een daar geplaatste wagen geladen.

In de zeventiger jaren van de vorige eeuw kwam het woord downloaden in zwang. Het leek bij computernetwerken een begrijpelijke manier om de richting van dataoverdracht aan te geven; van een server (de bron) naar een lokale computer die lager in de hiërarchie stond.

Taal als koffieservies… service

En zo merk je dat taal zich soms gedraagt als een kopje koffie. Dampend en uitnodigend. Maar pas op dat je je tong niet brandt aan wat de ander hier bedoelt en jij daar hoort. Gelukkig is verwarring niet altijd hinderlijk. Soms maakt het een gesprek juist rijker. Of op z’n minst leuker.

Veelgestelde vragen

• Wat betekent het als woorden ‘deïctisch’ zijn?
  Deïctische woorden zijn termen waarvan de betekenis afhangt van de spreker, de plek en het moment van uitspreken. Voorbeelden zijn ‘hier’, ‘nu’, ‘ik’ of ‘morgen’. Ze wijzen naar iets dat pas betekenis krijgt binnen een specifieke context.
• Waarom is ‘de brug is open’ verwarrend?
  Omdat ‘open’ in veel gevallen juist betekent dat je ergens door kunt. Bij een brug betekent ‘open’ echter dat hij omhoog staat en het verkeer moet wachten. Voor de schipper klopt het beeld: voor hem ís de brug dan toegankelijk.
• Waarom zeggen we ‘achter de computer’ terwijl we ervoor zitten?
  Dat komt door metonymie: we gebruiken een woord dat verband houdt met iets anders. De ‘computer’ is meer dan alleen het scherm; veel onderdelen zitten fysiek aan de achterkant. Zo ontstond de uitdrukking ‘achter de computer zitten’, ook al kijken we van voren.
• Hoe ontstaan verwarrende uitdrukkingen als ‘voor en achter’ of ‘open en dicht’?
  De betekenis van woorden verschuift door culturele en technologische veranderingen. Wat ooit letterlijk bedoeld was, krijgt gaandeweg een figuurlijke betekenis — soms zelfs het tegenovergestelde van het oorspronkelijke gebruik.
• Wat hebben koffieservies en taal met elkaar te maken?
  In de blog wordt taal vergeleken met een kopje koffie: dampend en uitnodigend, maar ook heet en potentieel verwarrend. Woorden als ‘hier’ of ‘daar’ kunnen misverstanden opleveren, maar maken gesprekken ook rijker en levendiger.