Bij het onbetrouwbare geheugen denk ik ‘wie wat bewaart heeft wat’. Gisteren was ik op zoek in mijn analoge archief naar voorstellen voor commercials, die ik jaren geleden schreef voor EP: (Electronic Partner). Anders dan bij digitaal zoeken struin je dan door stapeltjes losse bladen en dat is toch anders dan scrollen over een scherm.

Het voert me langs allerlei knipsels waar ik toch even aandacht aan geef. Uiteindelijk vond ik de verhaaltjes die ik bij toenmalig directeur Peter Vos van EP Nederland voorstelde. Er was dus niets mis met mijn geheugen, ik wist dat ik ze had, waar ze ongeveer lagen en ik vond ze. En op zich zijn ze leuk genoeg om hier een keer te plaatsen.

Het onbetrouwbare geheugen

Maar ik kwam al bladerend ook een uitgeknipte column van G.L. van Lennep tegen getiteld ‘het onbetrouwbare geheugen’. Helaas heb ik de datum niet genoteerd, wat ik meestal doe als ik niet de gehele pagina bewaar. Ik vermoed dat het rond 1995 is verschenen in het NRC Handelsblad.

De man stond roerloos naast zijn fiets. Het licht sprong op groen en daarna weer op rood, maar hij bewoog niet.

Ik zette mijn auto aan de kant en liep naar hem toe. Hij keek me vriendelijk aan. “Kan ik u helpen?” vroeg ik. “Helpen.” zei hij, “waarmee?” Een mevrouw op de stoep zei: “Hij is net omver gereden door een vrachtauto. Sloeg zo tegen de grond.”

“Is dat zo?” vroeg ik.” “1s wat zo?” zei de man. Ik nam hem aan de arm mee naar de stoep. “Nee, het gaat wel,” zei hij, “dank u wel.” En hij liep de brug over.

Omdat ik het niet vertrouwde, liep ik achter hem aan. “Waar gaat u naar toe?” vroeg ik. “Naar huis,” zei hij, maar hij keek een beetje onzeker. “Waar woont u?” Hij keek me peinzend aan en zei: “Ja gek, dat ben ik even kwijt.” Toen hij ook zijn naam niet bleek te weten. belde ik in een cel de ambulance en samen zetten we zijn fiets op slot. De ambulancebroeder haalde geroutineerd het adres uit de man z’n zak, beloofde me de familie te bellen en toen reden ze weg. Retrograde amnesie heet zoiets en ik had het nooit van zo dichtbij meegemaakt. Het brein acht de traumatische ervaring dan te schokkend en wist de omstandigheden uit. Meestal alleen die van vlak voor het ongeval. Dus de motorrijder die vol op een stilstaande vrachtauto botst. wordt wakker in het ziekenhuis en herinnert zich alleen maar dat hij van huis is gegaan. Meer niet. Verscheidene slachtoffers van het busongeluk in Duitsland herinnerden zich de klap niet.

Maar het kan ook met andere, minder fysieke omstandigheden te maken hebben. De soldaten die met de vluchtelingentransporten meereden vanuit Srebrenica, meldden Iater lijken en gewonden langs de weg te hebben gezien. Echter, geen van hun getuigenissen was gelijkluidend. De een had lijken bij een tractor gezien, de ander bij een vrachtauto, een derde bij een shovel. Nu weer ver weg, dan weer dichtbij. Telkens andere aantallen en andere plaatsen. Iemand die met een pistool wordt bedreigd door een ongemaskerde aanvaller, herinnert zich veelal niet het gezicht van de rover. Hij of zij was verlamd van schrik en gefixeerd op het wapen. Waar bij sommige slachtoffers het gezicht van de aanvaller nog maanden op het netvlies bIijft. is het bij anderen, onder dezelfde omstandigheden, slechts een vlek. En dan nog kan onze waarneming ons parten spelen.

Jaren geleden stopte ik in de Halvemaansteeg, toen daar nog auto’s doorheen mochten rijden. Ik deed het portier onvoorzichtig open en raakte een meisje op een fiets. Terwijl ik haar overeind hielp zei een man die op de stoep stond: “Ik heb z’n nummer hoor!” en hij wees op een auto die in de verte om de hoek verdween. Die man stond twee meter van ons vandaan. Je zal hem maar als getuige tegen je krijgen.

We kunnen ons dus ook dingen herinneren die absoluut niet waar zijn en we vergeten weer dingen die ons slecht uitkomen. Ga maar eens na: u staat op iemand te wachten. Het is vijf minuten na de afgesproken tijd en u begint zich te ergeren. Tien minuten. U begint kwaad te worden. Waar blijft-ie nou? Is hij heIemaal belazerd. Tot het moment dat degene op wie wordt gewacht, de hoek om komt. Op slag is de wachttijd vergeten. “Sorry, de tram zat tegen.” “Geen punt, ben je gek.”

Ook merkwaardig, maar handig, is dat de herinnering van de ‘daad’, de climax, absoluut niet blijft hangen en . dat het op de een of andere manier, telkens weer ‘nieuw’ is. Ook dat heeft, denk ik, een reden: sleur wordt vermeden, en dat is goed voor onze voortplanting. Zo manipuleert ons brein onze herinneringen, schrapt ze, of kneedt ze naar eigen inzicht, voor ons eigen bestwil.

Een gedeelte van ons geheugen slaat de tijd en de plaats op van een bepaalde gebeurtenis die elders in ons geheugen is vastgelegd. Als dit ‘bron’-gedeelte slecht werkt, door welke oorzaak dan ook, zoals een ongeval, dan herinnert de patiënt zich wel het een en ander, maar kan het niet ‘plaatsen’ en fabriceert een plausibele bron, een eigen gemaakt verhaal van hoe het is gekomen. Een uitvloeisel hiervan is dat zelfs verbeelde of gedroomde ervaringen een plaats krijgen bij de werkelijke ervaringen, waarbij een gesuggereerde ervaring als authentiek wordt opgeslagen.

Een bekend voorbeeld hiervan is het geval in mei 1994, waarbij een Californische rechtbank een half miljoen dollar toewees aan Gary Ramona, die door zijn dochter werd beschuldigd haar seksueel te hebben misbruikt – herinneringen uit haar kindertijd die met behulp van een therapie boven water waren gekomen, maar die onwaar bleken te zijn. De therapie is erop gericht juist die ‘verdrongen’ herinneringen op te halen middels hypnose, visualisatie, of ‘het waarheidsserum’ sodium amytal (in wezen een soort kortwerkend barbituraat waardoor mensen zonder remming spreken).

Waar het op neerkomt, is dat het geheugen een van de interessantste, maar minst begrepen functies is van het brein. Maar zit het brein wel in ons hoofd? Plato dacht van wel, maar Aristoteles dacht in het hart (warmte – vitaliteit, bloed =warmte, hart pompt bloed) en Descartes dacht nergens, als een soort geest, althans hij vond dat het niets had te maken met de bloedvaten in ons hoofd.

President Bush heeft tenslotte de jaren negentig tot Decade of the Brain benoemd. Kent u Bush nog?

De column ‘het onbetrouwbare geheugen’ van G.L. van Lennepin (PDF - 75,79 KB).