Onder de titel Rijksstudio heeft het Rijksmuseum ruim 125.000 van haar werken online gezet. Iedereen kan op welke wijze dan ook gebruik maken van de werken, die vaak in hoge resolutie beschikbaar zijn. Natuurlijk ben ik, toen ik het hoorde, direct gaan kijken op de website van het Rijksmuseum. Bij de menuoptie ‘collectie’ vond ik de Rijksstudio.

Rijksstudio

De website is modern, en fraai en creatief gemaakt. De eerste keer moet je met je naam, emailadres en wachtwoord een account aanmaken. Daarna kun je een aantal voorkeuren opgeven, wat je lievelingskleur is, of je in je vorige leven een held was of een koning en nog wat vragen. Rijksstudio genereert daarna automatisch een soort kunstprofiel van je en toont de bijbehorende kunstwerken. Dat is een leuke start, want waar begin je als je 125.000 kunstwerken tot je beschikking hebt?

Auteursrechten

Dat ik ben gaan kijken had ook te maken met mijn interesse in auteursrechten. Toen we ons fotoarchief nog niet lang hadden, hebben Guus, oud-partner van Deuxieme/Polyvisie, en ik elk een bevriend auteursrechtdeskundige naar ons archief en de bijbehorende rechten laten kijken.

De beide juristen van twee gerenommeerde advocatenkantoren gaven ons uitleg over auteurs- en exploitatierechten en allerlei andere rechten die ter sprake kunnen komen bij foto’s, zoals die in ons archief voorkomen. Het was eigenlijk een vrij standaard verhaal, dat gedeeltelijk ook op de site van Rijksstudio is terug te vinden. Zie ook de website van Creative Commons Nederland.

Auteursrecht

Bij de schilderijen en andere kunstwerken op de site Rijksstudio van het Rijksmuseum speelt auteursrecht geen rol meer. De makers van de meeste werken zijn meer dan 70 jaar dood. Die 70 jaar is tegenwoordig de grens. Vaak hoor of merk ik, als het onderwerp ter  sprake komt, dat mensen dat normaal vinden.

De verklaring is dat 70 jaar ongeveer een mensenleven is. Maar het betekent feitelijk dat niet de bedenker uitgangspunt is bij het auteursrecht, maar diens erven. Zij profiteren nog 70 jaar van iets dat hun vader, moeder, oom, tante of wie dan ook op een zeker moment in zijn leven maakte.

Ik ben voor het sterk verkorten van auteursrecht. En deze niet aan de dood te relateren, maar aan de datum van productie. Met de huidige ontwikkelingen rond internet en andere media zal dat ook gaan gebeuren verwacht ik.

Historie auteursrecht

Thomas Jefferson

Wat veel mensen overigens niet weten is dat het auteursrecht nog helemaal niet zo lang bestaat. Eén van de eerste interessante uitspraken erover zijn gemaakt door Thomas Jefferson, de derde president van Amerika en tevens kunstenaar.

Hij vond auteursrecht een noodzakelijk kwaad om oorspronkelijk werk openbaar te kunnen maken. Zijn gedachte daarbij was dat ideeën die iemand voor zichzelf houdt niet interessant zijn.

Auteursrecht, het gedurende een beperkte tijd exclusieve rechten behouden op de uitwerking van een idee, zou volgens hem de bedenker/maker bovendien een creatieve stimulans geven en de mogelijkheid geven een redelijk inkomen te verwerven. Na de korte periode van exclusief recht moest het werk of idee vrij worden gegeven voor publiek gebruik.

Steeds langere periode

In 1790 was het auteursrecht dan ook 14 jaar vanaf het openbaar maken; en dus soms al vervallen voor het overlijden van de bedenker/maker. Tussen 1831 en 1909 steeg dit van 28 naar 56 jaar vanaf het openbaar maken. Door de commerciële belangen van diverse partijen en hun lobby groeide de periode van auteursrecht tot 70 jaar na de dood van de maker.

Tegelijkertijd werd het rechtenverhaal gedifferentieerder en kregen we bij werken te maken met exploitatie- en auteursrecht, modelrecht, portretrecht en andere rechten. Ook werd het auteursrecht verhandelbaar.

Daardoor kan de genoemde 70 jaar verder worden opgerekt. Ook is het sinds 1976 niet meer nodig een werk te registeren om auteursrecht te hebben. Het auteursrecht is een automatisch recht. Zelfs op jouw doodle, dat krabbeltje dat je maakt tijdens het telefoneren, bezit jij auteursrecht. Jij mag het kopiëren en anderen het gebruik verbieden. Auteursrecht is daarmee volgens sommigen een verbodsrecht geworden.

Rijksstudio en verlopen rechten

Het auteursrecht van de in Rijksstudio opgenomen werken is dus verlopen. Maar de werken zijn in het bezit van het Rijksmuseum. Als ze de werken niet fotografeerden of scanden en openbaar maakten konden we ze alleen zien als we naar het museum gaan. Als eigenaar van het werk hebben ze het recht voorwaarden te verbinden aan het openbaar maken. Hiermee kunnen ze bijvoorbeeld hun inkomsten regelen om de aankoop- en beheerkosten van hun bezit te compenseren.

Het werk in Rijksstudio is door het Rijksmuseum vrij gegeven voor particulier gebruik. Je mag het dus zonder kosten gebruiken in scripties, afdrukken om op te hangen aan je eigen muur of te tonen bij een spreekbeurt. Voor het professioneel en commercieel gebruik is een formulier op de site opgenomen. Bij professioneel gebruik gaat het bijvoorbeeld over illustratie van een wetenschappelijk stuk in een boek.

Ik kan me voorstellen dat het Rijksmuseum daarvoor een geringe vergoeding wil ontvangen of op zijn minst bij wil houden waar hun materiaal wordt gebruikt. Bij commercieel gebruik gaat het om vermarkten van materiaal op kalenders, kaarten en andere uitingen. Hier zal het museum een marktconforme vergoeding willen afhankelijk van oplage, verkoopprijs en dergelijke van de beoogde uiting. Op de site Rijksstudio kon ik niets vinden over de aan het professioneel en commercieel gebruik verbonden kosten en de verdere invulling van de voorwaarden.

Gebruiksrecht van auteursrechtelijk beschermd materiaal

Voorbereiding van het fotograferen van de Nachtwacht

Enige tijd na het verkrijgen van het eigendom en de rechten op het fotomateriaal van Polyvisie kwam ik negatieven tegen van schilderijen, onder andere uit het Rijksmuseum. Dat het auteursrecht van het werk was verlopen was duidelijk.

Maar er kon wel gebruiksrecht van toepassing zijn. Polyvisie stuurde immers als professioneel bedrijf geen fotografen op pad om snapshots te maken, zoals een toerist dat doet. De foto’s zijn op zijn minst met toestemming van het betreffende museum gemaakt. Dat kan onder bepaalde voorwaarden zijn gebeurd. En inderdaad blijkt uit de administratie van Polyvisie dat met sommige musea afspraken zijn gemaakt over het gebruik.

De negatieven in het archief betekende dat er van de werken foto’s waren gemaakt. En foto’s zijn een medium waarop auteursrecht kan rusten. Voor zover er bij de negatieven sprake van auteursrechten zou zijn, dan liggen die bij Polyvisie. Omdat ze of haar eigen fotografen stuurde, of de auteursrechten overnam van de ingehuurde fotograaf. Zoals hierboven al geschreven zijn auteursrechten verhandelbaar; denk aan de beroemde deal van Michael Jackson waarmee hij de auteursrechten op een groot aantal liedjes van de Beatles kocht.

Reproductie, geen auteursrecht

Maar de betreffende negatieven in het archief van Polyvisie waren reproductiefoto’s. Omdat ik een afwijking in het recht vermoedde dook ik kort na het vinden ervan weer in de juridische materie.

Bij reproduceren van een schilderij met een foto of scan gaat het erom het origineel (oorspronkelijke werk) zo goed mogelijk te evenaren. Dit is geen creatieve prestatie, maar wordt gezien als ambachtelijk werk. Op een echte reproductie rust dan ook geen auteursrecht. Zou de fotograaf echter enige creativiteit gebruiken, bijvoorbeeld onder een bepaalde hoek gaan staan of een stukje schilderijlijst opnemen in de foto, dan zou wel sprake zijn van auteursrecht omdat die creativiteit wordt gezien als een artistieke prestatie.

De mate van creativiteit moet bij een geschil worden beoordeeld door een rechter. Daar is inmiddels interessante jurisprudentie over. Niet door oude schilderijen, waarvan het auteursrecht is verlopen. Maar door het vele auteursrechtelijk beschermde materiaal op internet dat door velen wordt gekopieerd, bewerkt en dergelijke. Voor veel informatie hierover en de rechten verwijs ik naar de uitgebreide en informatieve website Ius Mentis van Arnoud Engelfriet.

Schilderij en vaasje

De afbeelding van zowel een schilderij als een vaasje op de website Rijksstudio zijn als reproductie bedoeld. Toch is er verschil in het kader van het hierboven genoemde reproductierecht. Bij het vaasje heeft de fotograaf namelijk een creatieve keuze gemaakt.

Hij moest bijvoorbeeld kiezen of hij het oortje van een vaasje links of rechts in beeld bracht. Daarom rust op de meeste reproductiefoto’s van vaasjes wel auteursrecht. Terwijl bij het reproduceren van een schilderij, een plat vlak, slechts een ideaal standpunt mogelijk is.

Auteursrecht verlopen, toch auteursrecht

Het meisje met de parel door mij bewerkt met moderne kleuren. Het auteursrecht van deze afbeelding ligt nu bij mij.

Uit de alinea hiervoor blijkt dat als je een kunstwerk uit de Rijksstudio creatief zou bewerken hier weer auteursrecht op kan komen te liggen. Niet op het oorspronkelijke werk, maar op het nieuwe werk. De eis is daarbij dus dat er creativiteit en orginaliteit aan is toegevoegd.

Dat geldt natuurlijk niet alleen voor het met foto’s reproduceren van een schilderij. Het kan ook bij allerlei andere werken, als je er maar  creativiteit aan toevoegd.

De kopieerders in China, zie het bericht ‘Ton Schulten‘, maken daarvan gebruik door de kopieeën iets te laten afwijken van het origineel, in kleur, motieven of anderszins.

Mix van rechten

Op een foto van een beeld, dat is gemaakt door een beeldhouwer die nog geen 70 jaar dood is, kunnen de rechten liggen bij die beeldhouwer én de fotograaf.

En als er een voetballer van Ajax voor het beeld staat, komt er ook nog portretrecht bij kijken. Ik heb daar in het verleden mee te maken gehad. Het zijn lastige discussies, die ik toen voerde met onder andere de Stichting Beeldrecht.

Tot slot

Eén van de intellectueel eigendom deskundige advocaten die ik sprak zei dat het laten naleven van gebruiksrecht soms moeilijk kan zijn. Zijn betoog kwam hier op neer:

Stel dat een museum een fotograaf onder gebruiksvoorwaarden toestemming geeft schilderijen te fotograferen waarvan het auteursrecht is verlopen, zoals bij mijn negatieven. Dan gelden deze voorwaarden voor de fotograaf. Zou de fotograaf de negatieven laten slingeren in zijn werkkamer en een ander zou ze ‘lenen’ en publiceren, dan zal het museum in veel gevallen een probleem hebben met het laten naleven van het gebruiksrecht door die ander.

Hoe je dit moet zien in het licht van de Rijksstudio is natuurlijk een vraag die alleen geldt bij professioneel en commercieel gebruik.