- René van Maarsseveen - https://renevanmaarsseveen.nl -

Ed van der Elsken

28 december was de 22ste sterfdag van Ed van der Elsken op 65 jarige leeftijd. Mijn kennismaking met zijn fotografie was in Parijs. Daar kocht ik als zeventien jarige  in een boekenstalletje langs de Seine zijn boek ‘ een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés ’. Het was een Nederlandse versie. Maar ik vond het boek met foto’s van de plek waar ik was een leuk souvenir bij mijn eerste bezoek aan Parijs.

Het is te lang geleden om me mijn eerste indruk precies te herinneren. Ik heb later meer fotoboeken van Van der Elsken aangeschaft. Ik zou het boek er weer eens bij moeten pakken. In mijn herinnering waren de foto’s een beetje flets afgedrukt op te dun papier. Ik had nog een vierkant fotoboek met harde kaft over de Place des Vosges gekocht en een fotoboek over La Defense, waar kort daarvoor enkele spraakmakende gebouwen waren neergezet. Die twee boeken waren als boek kwalitatief beter.

Ik weet nog dat het vooral de foto’s waren die ‘de liefdesgeschiedenis’ aantrekkelijk maakte. Wat me vooral trof en wat ik nog steeds mooi vind aan de fotoreportage is de ongedwongenheid en het spontane. Ook al kijken sommige geportretteerden recht in de camera, en weten ze dat er wordt gefotografeerd, toch is het ongekunsteld en vertrouwd. Alsof Ed van der Elsken tot hun intimi behoort of niet aanwezig was. Later las ik dat het een fotoroman was (zie hieronder). Ook het isoleren van het hoofdonderwerp door te spelen met diafragme (scherptediepte) vond ik opvallend.

ed van der elsken in 1954Ruim tien jaar later heb ik Van der Elsken twee keer ontmoet. De eerste keer in een eetcafé aan de Haarlemmerdijk. Het was een maandag; ik volgde toen een managementstudie en at elke maandagavond met enkele medecursisten ergens rond of op de Haarlemmerdijk. Vanachter het grote raam van het eetcafé herkende Van der Elsken één van de cursisten en kwam binnen. Hoewel hij rustig ging zitten en de tijd nam, kwam hij wat ongeduldig en nukkig op me over. Hij was geïnteresseerd, maar kortaf. Dat was een eerste indruk. Een paar maanden later ontmoette ik hem op de Noordermarkt. Ik liep daar met een zakenrelatie, die hij kende. Hij was aan het fotograferen, had in ieder geval een camera onder handbereik. Hij was vriendelijk en zelfs een beetje enthousiast, maar daarover heen lag een laagje ongeduld en bitsigheid. Wellicht was het zijn gedrevenheid om het leven vast te leggen en stoorde hem het oponthoud daarbij.

Fotoroman

Multimediaal genre dat in zekere mate vergelijkbaar is met de strip, maar dat verhalen vertelt d.m.v. een sequentie van foto’s eerder dan tekeningen. Het wordt, net als de strip, bijna automatisch gecatalogeerd als een vorm van triviaalliteratuur. Het medium wordt zo echter verkeerdelijk vereenzelvigd met één enkele van zijn verschijningsvormen, namelijk de sentimentele fotoroman die na WO II in vele damesbladen een zekere plaats verworven heeft. De povere uitwerking van zowel scenario als fotografie, het repetitieve karakter en de reactionaire ideologie die in de meeste van deze verhalen wordt uitgedragen, hebben het genre een kwalijke artistieke reputatie bezorgd. Vandaag is de functie van dit type literatuur voor een groot deel overgenomen door de soaps.

De massale verspreiding van de pulpfotoroman mag echter andere vormen van fotoliteratuur niet uit het oog doen verliezen. Aan de ene kant zijn immers een aantal auteurs begonnen met het vernieuwen van het genre van binnen uit. In hun dikwijls tekstloze fotoromans gebruiken ze een complex literair scenario en streven ze naar een optimaal gebruik van de mogelijkheden van fotografie en montage (bijv. B. Peeters, Droits de regards, 1985 en M.F. Plissart, Aujourd’hui, 1993). Aan de andere kant neemt ook de fotografie zelf langzaam afstand van het ideaal van de ‘unieke’ en ‘ongekunstelde’ opname, zodat er ruimte vrijkomt voor het werken met geënsceneerde fotosequenties. Belangrijke namen hierbij zijn o.m. Walker Evans (Let us now praise famous men (1941, in samenwerking met James Agee), Ed van der Elsken (Een liefdesgeschiedenis in Saint-Germain des Prés (1954), Robert Frank (The Americans (1957) en, voor een meer recente periode, Duane Michals, John Berger & Jean Mohr en Raymond Depardon.

Uit: Algemeen letterkundig lexicon, 2012, auteurs: G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse en G.J. Vis