Vlak voor WO II deed de Duitse gestaltpsycholoog Karl Duncker een inmiddels beroemd geworden experiment. Hij gaf mensen een doosje punaises, een kaars en wat lucifers. ‘Maak de kaars vast aan de muur’, gaf hij ze als opdracht. Vrijwel iedereen probeerde de kaars met punaises aan de muur te prikken of vast te plakken met kaarsvet.

Slechts enkelen vonden het juiste antwoord door het doosje punaises te legen, het doosje aan de muur te prikken en de kaars er met kaarsvet in te plakken.

Het doet me denken aan mijn bericht ‘denken en doen’, maar ook aan het uiteindelijk zeer lezenswaardige boek ‘denken als Sherlock Holmes’, waarop ik beloofde nog terug te komen.

In dat boek schrijft Maria Konnikova dat mensen bij dit soort problemen alleen het voor de hand liggende zien. In dit geval een doosje met punaises, waarbij het doosje gezien wordt als de verpakking van de punaises. Dit heet functionele fixatie. Als de punaises en het doosje gescheiden werden gegeven, dan zouden meer mensen de goede oplossing vinden.

Denken als Sherlock Holmes

De verhalen en denkwijze van Sherlock Holmes staan weer volop in de belangstelling. Er zijn de films met Robert Downey Jr, de BBC-serie met Benedict Cumberbatch, de boeken van Arthur Conan Doyle (bijv. in de Gutenberg-edities) en dus ook het boek van Maria Konnikova waarmee je leert denken als Sherlock Holmes.

Zij toont in haar dikke boek dat iedereen kan denken als Sherlock Holmes. Maar ook dat het belangrijk is. Want onze maatschappij wordt steeds complexer. Om goed te kunnen functioneren moeten we anders leren denken en leren te observeren in plaats van kijken.

Een voorbeeld

In het voorwoord geeft ze daarvan een voorbeeld, wanneer ze een scène uit Conan Doyle’s verhaal ‘Schandaal in de Bohemen’ aanhaalt:
“Als ik je dingen hoor uitleggen”, merkte Watson op, “lijkt het mij altijd zo lachwekkend eenvoudig, alsof ik het zelf ook makkelijk zou kunnen doen, hoewel ik bij elke stap in je redenering perplex sta totdat je hem hebt toegelicht. En toch geloof ik dat mijn ogen net zo goed zijn als de jouwe.”
“Dat is ook zo”, antwoordde Holmes, terwijl hij een sigaret opstak en zich in een leunstoel liet vallen.
“Je ziet, maar je observeert niet. Er is een duidelijk verschil. Je hebt bijvoorbeeld heel vaak de treden gezien van de trap die van de gang naar deze kamer leidt.”
“Heel vaak.”
“Hoe vaak?”
“Zeker wel een paar honderd keer.”
“Hoeveel zijn het er dan?”
“Hoeveel? Dat weet ik niet.”
“Precies! Je hebt ze gezien, maar niet geobserveerd. Dat is precies wat ik bedoel. Ik weet dat er zeventien treden zijn, omdat ik ze zowel gezien als geobserveerd heb.”

Observeren

Ieder mens kan zien schrijft Konnikova, maar observeren we ook?  We nemen talloze dingen op als we kijken, maar we zien niet. Veel van de dingen die we zien dringen niet tot ons door. Maar als we observeren worden we gedwongen alert te zijn en goed op te letten. Het passieve kijken, waarbij we slechts onze ogen openen, moet plaatsmaken voor een actief bewustzijn, een actiever bewust kijken.

Routine

Als kind konden we het wel. Eén van de redenen dat we dat niet meer doen is routine. Je rijdt elke dag van huis naar kantoor. Het is een routine geworden waardoor je gang naar kantoor als een waas bent gaan zien. Naast praktische voorbeelden, geeft Konnikova ook talrijke methoden om te gaan denken als Sherlock Holmes.

Aan het eind van het boek doet Maria Konnikova een aantal aanbevelingen voor verdere lezing. Bij de vele boeken die ze voorstelt staat geen enkel boek van Edward de Bono. Toch moest ik bij het lezen van haar boek regelmatig aan de cursus denken die ik bij hem volgde in de jaren tachtig. Lateraal denken is weliswaar anders dan deductief denken, maar de hersengymnastiek van beiden stimuleert het verder kijken dan naar het voor de hand liggende.

Wel staan bij de aanbevelingen, naast diverse non-fictie boeken, de boeken van Arthur Conan Doyle. Die zijn inmiddels al lang rechtenvrij en veel ervan wordt aangeboden in het Gutenberg-project. Ook zijn er voorleesboeken (audioboeken), zowel gratis (LibriVox) als betaald bij Luisterrijk  (met sprekers als de acteurs als Derek Jacobi, Hans Croiset en anderen).

Observerend denken

Eigenlijk zou je om te denken als Sherlock Holmes nog een stap verder moeten gaan dan Konnikova, vind ik. Naar iets wat je observerend denken zou kunnen noemen. Je zintuigen nemen veel meer waar dan waar je bewust je aandacht op legt. Die andere opgeslagen informatie zou je moeten leren ‘zien’ door je onbewuste te raadplegen.

Iets wat je soms ziet in films als mensen onder hypnose gaan om een situatie nog eens te beleven. En wat Sherlock doet als hij een joint opsteekt, viool speelt of rustig in een stoel zit.

zie ook het bericht ‘Escheriaanse fotoretouche‘